Bonaires erfgoed behouden: het Proteha mi project
Het project “Proteha mi”, een initiatief van het Archeologisch Instituut Bonaire (BONAI), heeft een belangrijke subsidie ontvangen in het kader van het Faro-initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Mondriaanfonds. Dit project is ontwikkeld in samenwerking met archeologen Daudi Cijntje (Archol BV) en Maaike de Waal (Universiteit Leiden, ARGEOgraph) en heeft als doel het rijke culturele erfgoed van Bonaire veilig te stellen en tegelijkertijd te zorgen voor een sterke betrokkenheid van de gemeenschap en lokaal leiderschap.
De visie achter Proteha mi
De naam “Proteha mi” betekent “Bescherm mij” in het Papiaments, en weerspiegelt de kernmissie van het project: het behoud van Bonaireaans erfgoed. Cijntje, een van de sleutelfiguren van het project, legt uit: 'Ons project heet Proteha mi: het beschermen van het erfgoed van Bonaire. Ik doe sinds 2016 opgravingen op Bonaire en door onze bevindingen realiseerden we ons dat veel van het culturele erfgoed van het eiland verloren dreigt te gaan door het snel toenemende aantal bouwprojecten en de gevolgen van erosie en klimaatverandering. Dit project kwam voort uit discussies over de beste manier om het te beschermen.
Lauriane Ammerlaan, sinds 2023 voorzitter van BONAI, benadrukt het belang van lokale betrokkenheid: 'We wisten dat dit project een Bonairiaanse identiteit moest hebben. Het was cruciaal om de gemeenschap te betrekken bij het vormgeven van de manier waarop we erfgoedlocaties beschermen, vooral nu toerisme en ontwikkeling zich uitbreiden.'
Door gemeenschap gestuurde aanpak
In tegenstelling tot traditionele archeologieprojecten waarbij externe deskundigen de leiding nemen, geeft Proteha mi prioriteit aan lokale betrokkenheid. De Waal onderstreept dit onderscheid: 'Een veel voorkomend probleem in Caribisch erfgoedbeheer is dat archeologen van buiten komen, onderzoek doen en weer vertrekken. Dat leidt meestal niet tot erfgoedonderzoek, -beheer en -bescherming dat breed gedragen wordt door de lokale gemeenschappen. Dit project is anders omdat het de lokale gemeenschappen erbij betrekt. Ze worden op de voorgrond geplaatst, het project draait om hun vragen, het verzamelen van hun verhalen en het verzekeren dat hun stem wordt gehoord en dat hun ideeën over erfgoedbeheer worden vastgelegd.'
Een van de belangrijkste doelen is om toe te werken naar een archeologische beleidskaart voor Bonaire. 'Het eiland heeft al een voorspellende kaart voor archeologische vindplaatsen, maar er is ook een beleidskaart nodig,' merkt De Waal op. 'Te veel vernietiging gebeurt ongemerkt. Door risicovolle vindplaatsen te identificeren en te documenteren, kunnen we vervolgens stappen ondernemen om ze te beschermen.'
Bedreigd erfgoed beschermd
De geschiedenis van Bonaire omspant duizenden jaren, van de tijdelijke kampen onder habris of in grotten van de eerste bewoners van het eiland tot hele inheemse dorpen met graven midden in de huizen, rotstekeningen, overblijfselen van plantages uit het tijdperk van de slavernij, locaties uit de Tweede Wereldoorlog en nog veel meer. Deze locaties worden echter bedreigd door zowel menselijke activiteiten als natuurlijke erosie. 'Een van de vragen waar we ons mee bezighouden is hoe we sites niet alleen kunnen beschermen tegen menselijke vernietiging, maar ook tegen klimaatverandering,' legt Cijntje uit. 'Veel vindplaatsen worden bedreigd door erosie. Het is cruciaal om te documenteren en te behouden wat er overblijft.'
Ammerlaan sluit zich hierbij aan en benadrukt de uitdagingen die de verkoop en ontwikkeling van land met zich meebrengen: 'We proberen de bouw niet tegen te houden, maar ervoor te zorgen dat belangrijke locaties worden gedocumenteerd voordat ze voor altijd verloren gaan. Lokale kennis speelt hierbij een cruciale rol.'
Workshops en documentatie van orale bronnen
Een belangrijk onderdeel van Proteha mi is de focus op educatie en oral history. Er worden vier workshops gehouden over onderwerpen als voorouders, genealogie (georganiseerd door het Centrum voor Familiegeschiedenis) en archeologie. 'In deze workshops worden verhalen en ervaringen uit de lokale gemeenschap verzameld', aldus De Waal, 'waarbij interessante locaties worden bezocht en samen geëvalueerd. De resultaten worden gebundeld in een boek, zodat de kennis toegankelijk blijft.'
Cijntje benadrukt het belang van het documenteren van ongehoorde verhalen: 'Er zijn veel verhalen over slavernij en erfgoed die gedeeld moeten worden, niet alleen onder historici maar binnen families en gemeenschappen. Deze verhalen moeten voortleven, niet vergeten worden.'
Lange-termijndoelen en duurzaamheid
Het Proteha mi project heeft niet alleen een looptijd van twee jaar, maar wil ook een blijvende impact hebben. De Waal ziet een “rollend baleffect”. 'We hopen een model te ontwikkelen dat ook op andere eilanden gebruikt kan worden. Door vrijwilligers te trainen en de lokale bevolking bij elke stap te betrekken, creëren we een basis voor duurzaam erfgoedbeheer.'
Bouwen op erfgoed
Het Proteha mi project probeert niet alleen het verleden te beschermen, maar ook om Bonairianen in staat te stellen hun eigen erfgoedverhaal vorm te geven. Zoals Cijntje het treffend samenvat: 'We willen een vonk aanwakkeren die leidt tot een beter archeologie- en erfgoedbeleid - een beleid dat echt gedragen wordt door de gemeenschap. Ons doel is dat de overheid en de bevolking van Bonaire zien hoeveel waarde ze hechten aan hun eigen erfgoed.'
Met de holistische benadering van behoud, educatie en beleidsbeïnvloeding zal Proteha mi waarschijnlijk een grote invloed hebben op de toekomst van het culturele erfgoed van Bonaire.