Historisch onderzoek geeft verrassende inzichten in Haagse misdaadgeschiedenis
Diefstal, prostitutie, waarzeggerij of moord. Historicus Manon van der Heijden onderzoekt met studenten Haagse vonnisboeken uit de periode 1600 tot 1800. Ze brengen misdaden en veroordeelden in kaart en werpen nieuw licht op de Gevangenpoort. Het team doet veel ontdekkingen, zoals het hoge aantal veroordeelde vrouwen.
Eeuwenlang was de Gevangenpoort een gevangenis en een gerechtsgebouw van het Hof van Holland. Verdachten werden hier, op een steenworp afstand van de Hofvijver, opgesloten in afwachting van het vonnis. Tegenwoordig is dit middeleeuwse poortgebouw een museum. Van der Heijden constateerde dat de misdaadgeschiedenis van de Gevangenpoort nog niet grondig onderzocht was. Sinds september dit jaar bestudeert ze met een team studentassistenten vonnisboeken uit de oude rechterlijke archieven van Den Haag. Ze selecteerde vier studenten die goed zijn in het lezen van oud schrift, een vak dat ze geeft bij de opleiding Geschiedenis. Hun belangrijkste onderzoeksvragen: wat waren de misdaden, wie pleegden ze en wat waren de straffen?
Soort misdaden
‘We stuiten op interessante inzichten en verhalen’, aldus Van der Heijden. ‘Lang werd gedacht dat de Gevangenpoort voornamelijk een gevangenis was voor de bestuurlijke elite, maar dat beeld moet worden bijgesteld. We ontdekken in de boeken ook veel gewone, arme verdachten.’ De studenten Martijn Treur, Maartje van Dijk, Sam Peters en Twan Bosman onderzoeken ieder een periode tussen 1600 en 1800 en hun eerste bevindingen zijn al direct de moeite waard. Zo is duidelijk dat in de 17e eeuw veel vrouwen vervolgd werden en in sommige periodes zelfs vaker dan mannen. De vrouwen werden vooral opgepakt voor bedelarij, prostitutie en soms waarzeggerij, diefstal of moord. Een andere bevinding is hoe internationaal Den Haag dan al is. ‘Veel veroordeelden zijn migranten uit Engeland, Schotland en Duitsland’, aldus Sam Peters.
-
De Gevangenpoort is tegenwoordig een museum. Foto: Velvet -
Executie Reinier van Oldebarnevelt in 1623 met rechts de Gevangenpoort. Deze was er niet alleen voor de bestuurlijke elite. Prent Claes Jansz. Visscher - Rijksmuseum Amsterdam -
Fragment uit een vonnisboek: vonnis van Trijntje Wijbrants in 1648. Goede kennis van oud schrift is onmisbaar. -
Links de executieplaats het Groene Zoodje en rechts de Gevangenpoort. Schilderij Gerrit Berckheyde, ca. 1690
Strenge straffen
De vonnisboeken vertellen ook meer over de vele martelingen om bekentenissen af te dwingen en de straffen die erop volgden. Zoals jarenlange verbanning uit de stad, lijfstraffen en als zwaarste vonnis de doodstraf. Opmerkelijk is dat zelfdoding ook strafbaar was en de plegers postuum aan de galg werden gehangen. Masterstudent Martijn Treur neemt de vroegste periode van 1629 tot 1649 voor zijn rekening. Hem vallen de symbolische straffen op: ‘Wat ze verkeerd hebben gedaan wordt uitgebeeld in de straf. Een paardendief werd bijvoorbeeld gebrandmerkt met een hoefijzer.’ Van der Heijden noemt een ander voorbeeld: ongetrouwde vrouwen met een kind werden op het schavot gezet, met een pop in hun armen. Ook de andere studenten komen opmerkelijke straffen tegen. Zoals de schandhuik: veroordeelden moesten als straf een zware houten mantel dragen met een ijzeren halsband en werden zo in het openbaar te schande gezet.
Vergelijking andere steden
Van der Heijden onderzocht eerder de misdaadgeschiedenis van Leiden, Amsterdam en Rotterdam en steden in Duitsland, Italië en Frankrijk. Wat valt op in Den Haag? ‘In andere steden is het aantal veroordeelde vrouwen ook vrij hoog, maar hun hoge aandeel in Den Haag is wel uitzonderlijk.’ Het team is nog maar net bezig dus harde conclusies willen ze nog niet trekken, maar vermoedens zijn er al wel. ‘Hoererij werd in Den Haag streng bestraft’, aldus Peters. ‘Op sommige dagen kwamen veel bestrafte vrouwen uit hetzelfde huis en was er sprake was van een inval.’ Van der Heijden: ‘In een echte handelsstad als Amsterdam was het stadsbestuur soms coulanter en stond de stad bekend om de roze buurten. Den Haag had als stad van politiek en bestuur een ander karakter.’
Tekeningen van martelingen
Voor de studenten is dit onderzoek een heel leerzame ervaring. ‘De geschiedenis komt echt tot leven’, aldus Maartje van Dijk. En ja, wreed is die wel: naast teksten komen ze ook tekeningen tegen van galgen en martelwerktuigen. Student Twan Bosman noemt het leren onderzoeken in oude handschriften als pluspunt. Bovendien is het onderzoek niet alleen interessant voor historici. Rijksmuseum De Gevangenpoort wil de uitkomsten verwerken in een podcast en een tentoonstelling. Maar daar gaan eerst nog vele archiefuren aan vooraf, waarschijnlijk duikt het team ook nog in de verhoorboeken. Van der Heijden: ‘Er zijn bijna geen historici in Nederland die dit soort bronnen gebruiken. Dat is jammer want ze maken de geschiedenis, al is die vaak heel pijnlijk, wel heel tastbaar.’
Tekst: Linda van Putten