Een nieuwe blik op Kant, Fichte en Hegel
Als je denkt aan politieke filosofie, dan denk je aan Immanuel Kant, Georg Hegel en Johann Fichte. Deze filosofen worden gezien als grote vertegenwoordigers van het Duitse idealisme. Universitair docent Contentinale Filosofie Marie Louise Krogh heeft een Veni ontvangen om dieper op de Duitse idealisten in te gaan en te analyseren hoe kolonialisme en imperialisme hun denken vorm hebben gegeven.
Wat we vandaag de Duitse idealisten noemen, was een groep filosofen die zeer invloedrijke werken schreven aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw’, vertelt Krogh. ‘Hoewel de term 'Duits Idealisme' zelf controversieel kan zijn – een verenigd Duitsland bestond niet in die periode en niet alle auteurs identificeerden zich expliciet met het begrip idealisme – wordt de term tegenwoordig gebruikt om te verwijzen naar een bepaald soort van filosofische denken die de kritische filosofie van Kant verder ontwikkelde. In de politieke filosofie zijn dit denkers die zich bezighielden met de principes en voorwaarden van menselijke vrijheid en autonomie, rechtvaardigingen voor staatsgrenzen en de legitimiteit van het recht, evenals internationale betrekkingen.
Rijk
‘Het belangrijkste aspect in mijn onderzoek is niet zozeer de legitimiteit van de categorie ‘Duitse idealisme’, maar eerder wat het betekent om erover te denken in samenhang met de concepten ‘rijk’ en ‘imperialisme’ te denken’, vertelt Krogh. ‘Het project zal de hypothese testen dat, hoewel geen van de Duitse gebieden in die periode substantiële koloniale gebieden bezat, vragen over de legitimiteit en politieke effecten van imperiumvorming veel belangrijker waren voor het politieke denken van de Duitse idealisten dan tot nu toe is erkend. Om dat te onderzoeken zal ik naar twee dingen kijken: zowel naar wat deze auteurs direct schreven over kolonialisme en imperialisme, als naar hoe de imperiale machtspolitiek in hun tijd hun begrip van meer algemene politieke concepten, zoals soevereiniteit, territorium en staat, beïnvloed zou kunnen hebben.’
‘Dit alles vereist dat we eerst enkele fundamentele vragen beantwoorden: wat kon 'imperium' eigenlijk betekenen voor Kant, Fichte en Hegel in hun tijd? Zij schreven hun centrale teksten na of in de nadagen van het Heilige Roomse Rijk, na de Amerikaanse en Haïtiaanse Revoluties en in een periode met veelvuldige handelsgeschillen tussen keizerlijke machten. Dus hoe reflecteerden ze op deze fenomenen en wat betekenden die voor hoe zij dachten over politieke gemeenschappen, rechten en vrijheid?’
Controle
Met die vragen in het achterhoofd krijgt bijvoorbeeld een van Fichtes teksten een andere lading, vertelt Dr. Krogh. ‘Hij schreef De gesloten handelsstaat, een tekst die gelezen kan worden als een filosofisch antwoord op de opkomst van imperialistische dominantie op de (globale) handelsmarkt. Hierin reflecteert Fichte op de rol van de soevereine staat als bolwerk tegen de toenemende imperiale controle over de consolidatie van een kapitalistische wereld.
‘Dit is dus een van de wijzen waarop kolonialisme en imperialisme invloed kunnen hebben gehad op het politieke denken van de Duitse Idealisten. In mijn project wil ik dieper ingaan op deze epistemische effecten’, zo legt Krogh uit. ‘Daarvoor kijk ik ook naar hoe deze denkers verschillende historische en hedendaagse modellen van het rijk hebben gebruikt: van het Romeinse rijk tot het Russische rijk en het Britse, Spaanse, Franse en zelfs Nederlandse koloniale rijk.’
Erfenis
Op de vraag hoe dit alles nu nog een effect kan hebben is Krogh eenduidig: ‘We leven in een tijd waarin veel mensen een fundamenteel begrip krijgen van de wanverhouding van politieke en economische macht en hoe deze verband houden met de geschiedenis van kolonisatie en imperialisme. Er is al veel belangrijk onderzoek gedaan naar dit onderwerp, maar we zijn toch aan het begin van het begrijpen hoe deze geschiedenissen de tijd waarin we leven hebben gevormd en de concepten die we gebruiken om ze te begrijpen. Mijn project is slechts een van een reeks vervolgstappen die nodig is om de invloed van imperialisme en kolonialisme volledig in kaart te brengen, ook in de filosofie.'