Sigrid van Roode: ‘Zãr-sieraden maken wereld van ongeziene Egyptenaren zichtbaar’
Zār-sieraden uit Egypte zijn in het Westen in vele musea en privécollecties te vinden, maar lange tijd was er weinig meer over bekend dan dat ze werden gebruikt in rituelen tegen bezetenheid. Promovenda Sigrid van Roode dook in hun geschiedenis en ontdekte dat de sieraden veel meer waren dan versiering: ze vormen een onverwachte aanvullende bron over het leven van vrouwen.
‘Toen ik honderd jaar geleden Egyptologie studeerde, kwam ik in Caïro in aanraking met zār-sieraden’, vertelt Van Roode. ‘Ze waren heel populair bij toeristen, ik heb er zelf ook een gekocht als ‘een stukje Egypte voor thuis’, maar niemand wist er veel meer van dan dat ze in de negentiende en twintigste eeuw werden gedragen door vrouwen die bezeten waren door een geest en dat ze werden gebruikt in een ritueel om met diezelfde geesten te communiceren. Als je doorvroeg, werd het afgedaan als onzinnig bijgeloof.’
Van Roode liet het er niet bij zitten. Toen ze jaren later zelf een verzameling zār-sieraden had aangelegd, besloot ze dieper in hun geschiedenis te duiken. ‘Het zār-ritueel bestaat nog steeds, maar de sieraden worden niet meer gebruikt. Dat triggerde mij om uit te zoeken waarom dat zo was, waar ze dan voor gebruikt werden, en hoe ze er eigenlijk in terechtkwamen.’
Wortels in Afrika
Ze begon haar zoektocht in Afrika, waar het zār-ritueel wortels heeft. ‘De hele bezetenheidsreligie die erachter zit, komt voort uit een Afrikaanse religie, die via de slavenhandel in Egypte is beland. De denkwereld erachter is dus oorspronkelijk niet Egyptisch, maar Afrikaans. Je zou het gebruik van deze objecten dan ook het best kunnen vergelijken met ‘power objects’, zoals je die in verschillende Afrikaanse culturen ziet.’
Dragers van een zār-sieraad geloven dat ze bezeten zijn door een geest. ‘Zo’n geest wil altijd iets van jou: een geslachte kip als offer of in een wat duurdere variant een kameel, maar ook sieraden’, legt Van Roode uit. ‘In ruil daarvoor stopt hij met jou je miserabel te laten voelen.’ Het ritueel is erop gericht om zo’n overeenstemming tussen mens en geest te bewerkstelligen. In lijn met de Afrikaanse power objects is een zār-sieraad dan ook veel meer dan versiering: het is een bezield voorwerp dat symbool staat voor die overeenkomst.
Persoonlijke afbeeldingen
Op de platte sieraden staat vaak aan de ene kant een Arabische tekst, aan de andere kant prijkt een verbeelding van de geest. ‘Dat is de kant die vrouwen tegen hun borst droegen’, vertelt Van Roode. ‘Dat maakt de sieraden heel persoonlijk. Het is echt iets tussen de geest en jou.’
Tegelijkertijd bieden deze afbeeldingen een schat aan informatie over het negentiende- en twintigste-eeuwse Egypte. Dat is omdat zār, net als andere Afrikaanse bezetenheidsreligies, ook een vorm van gezamenlijk herinneren is. Je ziet op de afbeeldingen dus terug wat die gemeenschap belangrijk vond.
Sieraden als onverwachte historische bron
‘Als je er even voor gaat zitten, kun je er veel uithalen over de wereld van de dragers’, vertelt Van Roode. ‘Zo zijn er vaak rivierwezens te zien. Dat is logisch, want de Nijl beheerste het leven in grote mate in Egypte. De grootste groep daarna zijn officieren. Daarin zie je dat de leefwereld van deze vrouwen sterk gekleurd was door eerst de Ottomaanse en daarna de Britse oppressie. De verbanning van de khedive Abbas Hilmi in 1914 is er expliciet in terug te zien. Daaruit blijkt dat ze een duidelijke mening over dit soort gebeurtenissen hadden. Allerlei vruchtbaarheidssymbolen maken dan weer duidelijk hoe belangrijk kinderen krijgen was. Zo zie je een zelfbeeld naar voren komen van mensen die je nooit in de literatuur aantreft: de ongeletterde meerderheid.’
Spaarbankboekje
Indirect geven de sieraden bovendien inzicht in het financiële leven van de vrouwen. ‘Ik heb uitgerekend hoe duur een zãr-ceremonie’, zegt Van Roode. ‘Dat blijkt ongeveer een jaarsalaris te zijn. Vrouwen zetten een zãr-ceremonie daarom weleens in als ze vermoedden dat hun man een tweede vrouw aan het zoeken was, zodat hij de bruidsschat niet meer kon betalen.’
Ook het zilver waarvan de sieraden zijn gemaakt, heeft economische waarde. ‘Sieraden in het algemeen hebben altijd een bijbetekenis gehad als spaarbankboekje. Als je bang was dat je man van je zou willen scheiden, stelde de waarde van je sieraden je in staat om voor jezelf te blijven zorgen – een paar extra sieraden bij een zār kwamen daarbij goed van pas.’
Meer van de zãr-sieraden is te zien op de Instagram-pagina van Sigrid van Roode @bedouinsilver. Met haar stichting Qilada helpt ze verzamelaars: de stichting zorgt voor een solide toekomst van geschonken collecties door deze te onderzoeken, publiceren en op verzoek aan musea in het land van herkomst te schenken.