Promovendus Camil Staps zocht uit wat ‘uit’ betekent
Woorden die oorspronkelijk bedoeld zijn om ruimte aan te geven, zoals ‘uit’, worden ook regelmatig gebruikt om oorzaak en gevolg aan te geven. Waarom gebeurt dit? En hoe zit het in andere talen? Promovendus Camil Staps zocht het uit.
‘Ruimte is heel belangrijk voor mensen’, legt Staps uit. ‘We zijn op basis van evolutie zo ingesteld dat we informatie over ruimte nodig hebben om ons in de wereld te begeven. Door de centrale plek die het concept inneemt in onze belevingswereld, was de verwachting dat de verschillende taalfamilies er ongeveer hetzelfde mee omgaan.’
Letterlijk en figuurlijk
Staps doelt daarmee zowel op het letterlijke als het meer figuurlijke gebruik van ruimte. In de zin: Opgeschrikt door de gasten vloog de kat de kamer uit geeft ‘uit’ aan dat de kat de kamer verlaat, terwijl hetzelfde woord in De kat vloog weg uit angst voor de gasten een meer figuurlijke betekenis heeft. ‘Je ziet dat het gebruik van ‘uit’ daar is verschoven van oorsprong naar oorzaak’, licht Staps toe.
Ook voor andere woorden is een dergelijke verschuiving opgetreden. ‘In heel veel talen wordt ‘uit’ gekoppeld aan een oorzaak, terwijl woorden die richting aangeven, zoals ‘naar’, eerder een gevolg uitdrukken’, vertelt Staps.
Afstand is van belang
Al langer verwachtten taalkundigen dat dit principe voor vrijwel alle talen opgaat. Om dit idee te staven, vergeleek Staps twee taalfamilies: de Europese en de Hebreeuwse, waarvoor hij gebruikmaakte van de Bijbel. ‘Daaruit blijkt inderdaad dat deze grammaticale woorden, zoals voorzetsels of aanwijzend voornaamwoorden, ongeveer hetzelfde worden gebruikt’, zegt hij. ‘Naast ruimte geven ze bijvoorbeeld ook causaliteit aan. Dat is natuurlijk nog niet voldoende om te constateren dat het overal hetzelfde wordt ingezet, maar het is wel een bevestiging van wat we dachten.’
Die bevestiging wordt versterkt door de andere delen van Staps dissertatie, waarin hij ingaat op aannames van sprekers over wat de hoorder al weet en macht in sociale relaties. In al die gevallen blijkt afstand een belangrijke rol te spelen in het taalgebruik, al valt daar nog eindeloos veel aan te ontdekken.’
Preciezere uitwerking
‘Ik ben in elk geval blij dat ik met dit onderzoek de cognitieve taalkunde wat dichter bij de rest van de taalkunde heb weten te brengen. In de cognitieve taalkunde wordt het belang van ruimte al langer benadrukt, maar daar wordt vaak vrij abstract gewerkt, met plaatjes. Ik heb de hypothese nu preciezer kunnen uitwerken.’