Kleitabletten van duizenden jaren oud verhuisd: 'Van bonnetjes tot oudste literaire werken'
Hoe verhuis je 3000 kwetsbare kleitabletten van duizenden jaren oud? Voor die uitdaging stonden medewerkers van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO). Na jarenlange voorbereiding is de De Liagre Böhl-collectie met loopkarren naar haar nieuwe onderkomen verplaatst.
Een kleine verhuisploeg rijdt de grootste collectie kleitabletten van Nederland heel voorzichtig over het Matthias de Vrieshof naar de UB. Sinds 1982 lag de Liagre Böhl-collectie in een grote kluis in het NINO. Onderzoekers van over de hele wereld kwamen hiernaartoe om de documenten van zo’n 2100 tot 4300 jaar oud te bestuderen.
Op de tabletten staan uiteenlopende teksten in spijkerschrift. ‘Van een bonnetje voor een levering graan tot het Gilgamesj-epos, een van de oudste literaire werken’, vertelt universitair hoofddocent Willemijn Waal. Zij is directeur van het NINO, dat de collectie beheert, en is een van de verhuizers.
Eén tekentje maakt veel verschil
Het NINO verhuist in juli naar het Herta Mohr-gebouw in het nieuwe Cluster Zuid, waar het niet langer mogelijk is om de collectie in eigen ruimtes te bewaren. De tabletten gaan daarom naar de Bijzondere Collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL), waar ze beschikbaar blijven voor onderwijs en onderzoek. En dat is belangrijk, legt Waal uit. ‘Kleitabletten zijn 3D-objecten. Ook al zijn er foto’s en handkopieën beschikbaar, om ze goed te kunnen bestuderen moet je ze van alle kanten kunnen bekijken.’ Ze laat een tablet zien dat ook aan de zijkant is beschreven. ‘Zie je hoe de lichtval uitmaakt voor wat je allemaal ziet? Net één tekentje kan heel veel verschil maken.’
Jarenlange voorbereiding
Het is een verhuizing van maar zo’n 50 meter, maar de voorbereidingen duurden jaren. Restaurator Carmen Gütschow is al sinds 2017 bezig om de kleitabletten te ordenen en inspecteren. Zij is waarschijnlijk de enige restaurator ter wereld die gespecialiseerd is in deze kleitabletten, en reist dan ook de hele aardbol over.
Ondanks dat sommige kleitabletten al meer dan 4000 jaar hebben overleefd, zijn ze vrij kwetsbaar. Het zout in de klei vormt een constante bedreiging doordat de kristallen reageren op luchtvochtigheid, waardoor de tabletten uit elkaar kunnen vallen, vertelt Gütschow. In het verleden werden ze daarom soms gebakken, maar veel tabletten werden daarbij beschadigd. Later werden de tabletten ook ontzilt door ze onder te dompelen in baden van gedestilleerd water. ‘Ook dat is geen garantie voor de eeuwigheid, zoals helaas vandaag te zien is.’
Tijdens de voorbereidingen voor de verhuizing kwam Gütschow voor heel wat verrassingen te staan. Wat is de grootste uitdaging die ze tegenkwam? Glimlachend pakt ze een zakje met gruis. Met moeite zijn er schilfertjes in te vinden waar nog spijkerschrift op staat. ‘Die fragmenten bekijk ik allemaal onder de microscoop en probeer ik weer aan elkaar te lijmen’, vertelt ze. Het is monnikenwerk waar ze dagen achter elkaar mee bezig kan zijn.
Dubieuze handelaren
Gütschow kwam ook reparaties uit het verleden tegen die niet helemaal goed zijn uitgevoerd. ‘Ik heb meerdere tabletten ontdekt die bestaan uit aan elkaar gelijmde stukken die niet bij elkaar horen. Waarschijnlijk is dat gedaan door handelaren die zo hoopten meer geld voor de tabletten te krijgen.’ Voor 1940 kwamen objecten soms vanuit dubieuze handel, omdat er nog geen duidelijke regelgeving was.
Niet alleen dit soort probleemgevallen, maar de hele collectie is door Gütschow geïnspecteerd, gestabiliseeerd en waar nodig gerestaureerd, en vervolgens met de hulp van studenten in individuele doosjes gedaan. Die kleine doosjes zijn vervolgens in grotere dozen gestopt voor hun eerste reis sinds 1982, naar hun gloednieuwe onderkomen.
Middle Eastern Library
In de UBL kunnen onderzoekers de tabletten op aanvraag bestuderen op de leeszaal van Bijzondere Collecties. De Böhl-collectie wordt ook veel gebruikt voor onderwijs van studenten Assyriologie. Die leren zo het spijkerschrift ontcijferen dat duizenden jaren geleden werd toevertrouwd aan de klei. De boeken van de NINO bibliotheek zullen worden ondergebracht in de nieuwe Middle Eastern Library (MEL).
Waal kijkt met enige weemoed hoe de collectie uit de bibliotheek van het NINO wordt gereden, maar is ook blij met het nieuwe onderdak. ‘De nieuwe locatie is een grote verbetering. Bij de Bijzondere Collecties is er betere klimaatbeheersing en beveiliging. De kleitabletten gedijen het beste bij een stabiele luchtvochtigheid en een constante temperatuur.’ En zo zorgen de medewerkers ervoor dat de collectie blijft voortbestaan, hopelijk nog duizenden jaren.
Tekst: Tom Janssen
Foto's: Patrice Börger
Bannerfoto: Carolien van Zoest (redacteur bij het NINO) en Willemijn Waal met een kar vol kleitabletten