Rubriek: bouwen aan de rechtsstaat
Deze rubriek bespreekt de actuele discussies die er spelen rond de rechtsstaat.
Constitutionele toetsing
In gelijke gevallen gelijk behandeld
De meest fundamentele rechten voor iedere burger in Nederland liggen verankerd in de Grondwet. Voorbeelden zijn de vrijheid van meningsuiting, het verbod op discriminatie en het kiesrecht. Iedereen dient zich aan de Grondwet te houden en iedere wet dient in overeenstemming te zijn met de Grondwet. Zo mag een werkgever bij een sollicitatie geen onderscheid maken op basis van bijvoorbeeld geloof, afkomst of geslacht. En mag een wet de media niet verplichten louter positief over de overheid te berichten.
Wetten toetsen aan de grondwet
In veel landen is er een constitutioneel hof dat deze grondrechten waarborgt. Bekend zijn het Supreme Court in de Verenigde Staten en het Bundesverfassungsgericht in Duitsland. Deze gerechtshoven zijn ontzettend machtig en dragen een grote verantwoordelijkheid binnen de rechtsstaat. Een veelgehoord misverstand is dat er ook een Nederlandse versie van het ‘Supreme Court’ bestaat. Dat is er echter niet. Sterker nog, het is in Nederland volgens artikel 120 van de Grondwet zelfs verboden voor de rechter om wetten te toetsen aan de Grondwet.
Dit wordt ook wel het constitutionele toetsingsverbod genoemd. De gedachte hierachter is dat deze toetsing wordt overgelaten aan de wetgever, oftewel de regering en de Eerste en de Tweede Kamer.
Machtsbalans behouden
Decennialang bestaat hier al discussie over. Verdedigers van het toetsingsverbod wijzen erop dat het niet aan een ongekozen rechter is om wetten aan te passen. Binnen ons democratische systeem is dat de taak van de wetgever, omdat deze door het volk wordt gekozen. Het volk beslist hiermee indirect over de inhoud van wetgeving. Constitutionele toetsing door de rechter zou de balans binnen de rechtsstaat te veel verschuiven richting de rechterlijke macht. Door de scheiding der machten – de zogenoemde ‘Trias Politica’ – is de macht in Nederland principieel verdeeld in drie takken; een wetgevende, uitvoerende en rechtssprekende macht. Deze machtsbalans moet niet worden verstoord door het invoeren van het toetsingsrecht. Het is bovendien niet bevorderlijk voor de rechtszekerheid als een rechter een wet na iedere uitspraak kan veranderen.
De vreemde eend in de bijt
Toch pleiten ook veel mensen voor het afschaffen van het toetsingsverbod. Het is in landen als Duitsland en Frankrijk bijvoorbeeld wél mogelijk voor de rechter om te toetsen aan de Grondwet. Dat maakt Nederland de vreemde eend in de bijt. Bovendien is het de rechter in Nederland wel toegestaan om wetten te toetsen aan internationale verdragen, zoals het EU-Handvest en Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Hierin staan dikwijls dezelfde rechten als in de Nederlandse Grondwet. Des te opmerkelijker is het dat toetsing aan de eigen Grondwet niet mag.
Tegenstrijdige houding
Dat vond Femke Halsema (GroenLinks) ook en zij diende daarom in 2002 een initiatiefvoorstel in tot invoering van een beperkt toetsingsrecht. Dit voorstel werd door zowel de Tweede als Eerste Kamer geloodst. Omdat het een grondwetswijziging betrof, diende het voorstel na de Tweede Kamerverkiezingen nog een keer behandeld te worden. Vervolgens was een meerderheid van de Kamer tegen en is het voorstel een stille dood gestorven. Het toont de ambivalente houding van Nederland ten opzichte van constitutionele toetsing.
Voorlopig uitgesteld
In 2018 nam de staatscommissie Parlementair Stelsel de handschoen weer op en adviseerde constitutionele toetsing door de rechter weer mogelijk te maken. Kabinet Rutte IV kondigde in 2022 aan het advies ter hand te nemen, en te kijken welke vormgeving het best aansloot bij het Nederlandse rechtssysteem. Na de val van het kabinet in juli 2023 staat dat voorlopig weer in de ijskast, want het is aan een volgend kabinet om hierover te beslissen. Artikel 120 van de Grondwet blijft dus voorlopig nog bestaan, en dat geldt eveneens voor de discussie eromheen.
Meer informatie over de Academie voor de Rechtsstaat
De Academie voor de Rechtsstaat is een nieuwe leergang van het Centre for Professional Learning.
Meer weten over de Academie voor de Rechtsstaat?