Advies aan EU over roofkunstclaims: ‘Agentschap kan orde scheppen in de juridische chaos’
Met welke praktische stappen kunnen we internationale claims op roofkunst correct afhandelen en illegale handel in kunst tegengaan? Het Europees Parlement stelde die vraag aan Leids jurist Evelien Campfens. Haar advies: ontwikkel een registratiesysteem, voorzie kunst van een ‘paspoort’, en richt een centraal Europees coördinatiepunt op.
Campfens’ adviezen staan in een rapport dat ze onlangs aan het Europees Parlement presenteerde. Het schrijven van dat rapport was geen eenvoudige klus, vertelt ze, omdat de vraagstelling ‘heel breed’ was. ‘Roofkunst kent vele categorieën. Je hebt historische gevallen, koloniale roofkunst, nazi-roofkunst, maar ook hedendaagse roofkunst, zoals voorwerpen die nu Oekraïne illegaal worden uitgevoerd, zoals uit musea geroofde of illegaal opgegraven archeologische vondsten. Dus dat is een breed spectrum waar ook verschillende specifieke problemen en verhalen aan vastkleven. Ik heb geprobeerd om voor al deze categorieën gemeenschappelijke problemen en mogelijke oplossingsrichtingen te identificeren.’
‘Enorme eye-opener’
Eén probleem, constateert Campfens, is dat er wel degelijk al veel regels bestaan. ‘Internationale wetten en nationale wetten, maar die zijn vaak in tegenspraak met elkaar. Regelgeving is dus heel erg gefragmenteerd en sluit niet mooi op elkaar aan. Ook op internationaal niveau zijn er veel organisaties bezig met het thema van bescherming van cultureel erfgoed - ook op EU-niveau loopt dat nogal door elkaar’ En het tweede probleem is dat cultuurgoederen niet (goed) traceerbaar zijn. ‘Dat cultuurgoederen vaak niet goed identificeerbaar zijn en verhandelingen nergens worden geregistreerd vond ik, als jurist, een enorme eye-opener. Je kunt zo dus ook eigenaar worden van roofkunst zonder dat je dat weet of hoeft te weten. Dat is heel anders voor, bijvoorbeeld, tweedehands auto's of andere waardevolle (beschermde) grondstoffen of voorwerpen. Daar zijn al lang certificatie- of registratiesystemen zodat de consument 'goed' van 'fout' kan onderscheiden’
Onderzoek naar herkomst
Campfens stelt in haar rapport een aantal praktische stappen voor om deze problemen te lijf te gaan. ‘De eerste: zorg ervoor dat cultuurgoederen zijn geregistreerd en alleen kunnen worden verhandeld bij een minimum aan documentatie over de verwervingsgeschiedenis (herkomst). Het gevolg hiervan zal namelijk zijn dat er onderzoek moet worden gedaan naar de herkomst van kunstwerken, en dat toekomstige transacties van voorwerpen zonder goede papieren wordt ontmoedigd.’
Meerdere taken voor een agentschap
Een tweede aanbeveling is de oprichting van een EU-agentschap, dat meerdere taken op zich zou kunnen nemen. ‘Een eerste taak zou zijn om zo’n centraal registratiesysteem voor kunstvoorwerpen op te zetten’, zegt Campfens. ‘Dat zou het makkelijker maken om voorwerpen te traceren en wanneer nodig, terug te geven. In het verlengde hiervan zou zo’n agentschap kunnen bemiddelen bij geschillen. Vaak zie je in Europese rechtssystemen dat een nieuwe bezitter van in het verleden geroofde kunst door verjaring of verwerving te goeder trouw de rechtmatige eigenaar is geworden: de paradox van rechtmatig bezit van roofkunst. Een agentschap zou dan geschillencommissies kunnen instellen die adviseren of bemiddelen bij claims, of als hoger beroep kunnen fungeren na procedures bij nationale restitutiecommissies als partijen het niet eens zijn. Zo krijg je ook een jurisprudentie die meer duidelijkheid kan scheppen in de chaos waarbij het vaak onduidelijk blijft wat 'roofkunst' eigenlijk precies is. En zo'n agentschap zou ook een basis moeten zijn voor een netwerk van experts op het gebied van herkomstonderzoek. Een agentschap zou trouwens nog veel meer taken kunnen hebben, zoals het nadenken over zoiets als een transparantieregister voor al die kunstvoorwerpen zonder duidelijke herkomst.’
Het rapport van Campfens krijgt hopelijk een concreet vervolg: Europese parlementariërs hebben haar gevraagd om te adviseren bij de organisatie van een workshopserie, waarin experts uit het veld met elkaar bespreken hoe deze aanbevelingen kunnen worden omgezet in acties.
Campfens schreef eerder jaar ook een studie over de bescherming over cultureel erfgoed in Oekraïne, en adviseerde het Office of the High Commissioner for Human Rights van de Verenigde Naties over de verwevenheid tussen mensenrechten en de bescherming van cultureel erfgoed. Haar postdoc-aanstelling bij de Universiteit Leiden loop tot mei 2024.
Tekst: Jan Joost Aten
Foto bovenaan: Inventarisatie van de kunstschatten uit het Benin-paleis, na de Engelse militaire actie en plundering van het paleis rond 1897 (Wikimedia Commons)
Interdisciplinair onderzoeksprogramma Museums, Collections & Society
Evelien Campfens is specialist in kunst- en cultureel erfgoedrecht en als postdoc aangesloten bij het Leidse interdisciplinaire onderzoeksprogramma Museums, Collections and Society.
De wetenschappers in dit programma kijken vanuit allerlei invalshoeken naar de keuzes die mensen maken om voorwerpen te verzamelen, de manier waarop musea die voorwerpen tentoonstellen, en het beeld dat mensen zo krijgen over het heden en verleden. Bij het programma zijn Leidse archeologen, een jurist, (kunst)historici en antropologen betrokken. Door hun gezamenlijke onderzoek krijgen mensen overal ter wereld in het museum een zo compleet en accuraat mogelijk beeld van zichzelf en de ander.