Leids onderzoek uit de brand – met deze Indonesische universiteit komt de oplossing voor tbc dichterbij
Herman Spaink kent veel stoffen die misschien wel de ziekte tuberculose kunnen helpen bestrijden. In Leiden is labruimte om ze veilig te onderzoeken heel schaars. Bij de Indonesische Universitas Gadjah Mada lukt het binnenkort wel, in een gloednieuw lab. En dat is hoog tijd, aldus Spaink: ‘de ziekte rukt op en is steeds minder gevoelig voor antibiotica.’
Het is nu nog een leeg gebouw van de Universitas Gadjah Mada (UGM) in Jogjakarta. In maart is het een laboratorium met een hoog veiligheidsniveau en een robot uit Leiden. Hoogleraar Moleculaire celbiologie Herman Spaink loopt over van enthousiasme over deze ontwikkeling. Gezeten aan de vergadertafel in zijn werkkamer vertelt hij waarom.
Tbc rukt op
Spaink doet al twintig jaar onderzoek naar tuberculose. ‘In Nederland denken we dat die ziekte zo goed als verdwenen is, dankzij antibiotica. Maar de ziekte rukt juist op, ook in Europa.’ Wereldwijd worden jaarlijks honderdduizenden mensen besmet met tbc-bacteriën die resistent zijn tegen bijna alle antibiotica. ‘Alleen heel giftige medicijnen, waarvan je blind of slechthorend kunt worden, werken dan, maar ook niet meer altijd. En de vraag is hoelang, want deze bacteriën worden snel weer resistent tegen nog meer antibiotica.’ In India en China zijn de meeste ziekte- en sterfgevallen.
Spaink en zijn collega’s op het Instituut Biologie Leiden (IBL) willen snappen hoe tbc ons immuunsysteem manipuleert. ‘De bacterie weet onzichtbaar te blijven voor onze afweercellen en infecteert ze zelfs.’ Spaink legt uit dat je voor dit onderzoek heel goed embryo’s van zebravissen kunt gebruiken. ‘Na twee dagen hebben deze embryo’s nog geen ontwikkelde hersenen, dus ze voelen of weten niets. Toch hebben ze al wel een werkend immuunsysteem. Dat lijkt verrassend veel op het immuunsysteem van de mens.’
De voordelen van vissenlarven
Er zijn veel praktische voordelen aan het werken met deze embryo’s. ‘Ze zijn doorzichtig, dus je kunt alles zien als je bijvoorbeeld werkt met fluorescente stoffen. Je kunt gemakkelijk, snel en goedkoop veel embryo’s verkrijgen. Ze zijn heel klein, dus je hebt maar weinig medicijnen nodig. Dat is namelijk vaak heel duur.’ Op een plaatje van een paar vierkante decimeter zitten tweeduizend vakjes met evenveel embryo’s. ‘Daarin kun je in één keer meerdere stoffen in verschillende concentraties testen, geïnjecteerd door een robot.’
Maar er is één probleem
Er is naast al die voordelen één probleem. Met tbc-bacteriën werken mag niet zomaar in elk laboratorium. Het ‘biosafety level’ 3 is vereist. En zulke labruimte is schaars. Heel schaars. Spaink: ‘Er is één lab voor tbc-onderzoek in het LUMC, dat is half zo groot als deze werkkamer en ook virologen willen er gebruik van maken. Er is voor ons bijna geen gelegenheid om erin te werken en het is eigenlijk te klein.’
Spaink vond de oplossing bij collega’s aan de UGM in Indonesië. ‘Daar hebben ze veel ruimte, maar minder moderne middelen dan in Leiden. Tbc komt in Indonesië heel veel voor, de belangstelling voor ons onderzoek is groot.’ Nog een voordeel: ‘In het oerwoud van Indonesië zijn veel natuurlijke stoffen te vinden die mogelijk werken tegen tbc. Vanwege het Nagoya Protocol mogen die stoffen het land niet uit.’ Ideaal dus dat we hun werking straks ter plekke kunnen onderzoeken in vissenlarven.
Afspraken over faciliteiten en promovendi
Maandag 30 oktober bezocht een Indonesische delegatie de Leidse faculteit. CvB-voorzitter Annetje Ottow, UGM-rector Ova Emilia en decaan Jasper Knoester zetten hun handtekeningen. Ze spraken af dat Leiden zorgt voor de spullen die nodig zijn om bij de UGM te kunnen werken met zebravissen, in een ruim bemeten veiligheidslab. In maart kan het onderzoek beginnen. ‘Dan ga ik er naartoe, om al het tb-onderzoek op te zetten dat op mijn verlanglijstje staat.’
Onderdeel van de overeenkomst is ook een gezamenlijk opleidingstraject voor promovendi. Spaink: ‘In zo’n lab mogen alleen gekwalificeerde mensen werken. Die gaan we samen selecteren en opleiden.’ Hij heeft positieve ervaringen met Indonesische promovendi. ‘Ik werk nu ook met iemand die heel veel van genetica weet. Hier leert hij de modernste technieken. Straks in Indonesië maakt hij ongetwijfeld flink carrière en blijft hij een waardevol contact.’
De universiteiten delen de kosten, ook het Leids Universiteitsfonds LUF doneerde 10.000 euro. Spaink: ‘Ons budget is niet zo groot, maar dat verandert vast nog wel.’ Hij verwacht dat er veel vraag komt naar dit lab waarin je met zebravissen kunt werken. ‘Vanuit Japan en Singapore bijvoorbeeld. Het kan uitgroeien tot een wereldwijd unieke faciliteit.’
Tekst: Rianne Lindhout