Een volgend toeslagenschandaal voorkomen: ‘Overheid, wees kwetsbaar en deel je data’
Overheidsbesluitvorming is ondoorgrondelijk en moeilijk te controleren. Veel besluiten zijn niet openbaar of door hun opmaak niet goed te analyseren door computers. Daarom pleit hoogleraar Anne Meuwese voor een overheid die zich kwetsbaarder durft op te stellen op het gebied van informatievoorziening rond het eigen functioneren.
‘Het probleem zit erin dat veel data die een rol speelt in overheidsbesluitvorming privacygevoelig is’, legt Meuwese, hoogleraar Public Law and Governance of Artificial Intelligence bij de Leidse afdeling Staats- en Bestuursrecht, uit. ‘Neem bijvoorbeeld beschikkingen, besluiten van de overheid gericht aan een persoon of een bedrijf. Het is niet gek dat die niet openbaar zijn. Jij wilt ook niet dat jouw belastingaanslag of de hoogte van jouw lening bij DUO voor iedereen openbaar is. Maar er zijn wel manieren om de informatie in de beschikkingen (een vorm van een besluit, red.) te anonimiseren en te delen met wetenschappers. En daar mag de overheid wel assertiever in zijn.’
Synthetische datasets
Volgens Meuwese zou de overheid bijvoorbeeld gebruik kunnen maken van synthetische datasets: datasets die gegenereerd zijn uit echte datasets waaruit de gevoelige gegevens gehaald zijn. Meuwese: ‘Dit type dataset wordt al wel gebruikt bij onderzoek en kan door computationale tekstuele analyse zoals Natural Language Processing (NLP) veel inzicht geven over hoe een instantie werkt. In de empirische rechtswetenschap naar overheidsbesluitvorming wordt het echter nog amper gebruikt. Dat komt omdat wij gewend zijn om vooral naar rechterlijke uitspraken te kijken, dus naar het resultaat van die besluitvorming en de problemen die daaruit zijn voortgekomen. Maar met het toeslagenschandaal en door de recent ontdekte discriminerende fraudecontroles door DUO is het duidelijk geworden dat we veel ruimer toegang moeten krijgen tot overheidsbesluitvorming, zodat we dergelijke problemen eerder kunnen signaleren. En dan is zo’n synthetische dataset ideaal.’
Gepersonaliseerde digitale omgeving voor burgers
Meuwese benadrukt dat niet alleen wetenschappers, maar ook burgers meer toegang zouden moeten krijgen tot data die een rol spelen in overheidsbesluitvorming. ‘Er is nu een grote informatieongelijkheid tussen de overheid en de burger. In feite heb je als burger haast alleen toegang tot de beschikking die je hebt gekregen en is de besluitvorming erachter volledig ontoegankelijk. Terwijl je als burger wel graag wil weten waarom jij bijvoorbeeld geen recht hebt op bijstand en welke algoritmes en criteria zijn gebruikt voor die beslissing.’
Een mogelijke oplossing voor dit probleem zou een gepersonaliseerde digitale omgeving zijn, denkt Meuwese. ‘Hierin zou de burger informatie kunnen inzien die hem persoonlijk aangaat. Burgers kunnen dan ook meer controle uitoefenen op de data die gebruikt worden voor besluitvorming.’
Data-begroting
Idealiter neemt de overheid zelf ook meer verantwoordelijkheid over de data die ten grondslag ligt aan overheidsbesluitvorming, meent Meuwese. Niet alleen door deze te analyseren met meer geavanceerde technieken, maar ook door de uitkomsten ervan te rapporteren. ‘We hebben op een gegeven moment afgesproken dat financiën een belangrijke ruggengraat zijn voor allerlei processen en dat je daar verantwoording voor moet afleggen zodat je kan controleren of de organisatie goed loopt. We zouden dat ook voor data moeten doen en moeten rapporteren wat er precies is toegepast, wanneer en hoe. Ook zouden we moeten rapporteren wat niet bekend is. Die informatie maakt een overheid natuurlijk kwetsbaar, maar is wel nodig om groot systemisch falen zoals het toeslagenschandaal in de toekomst te voorkomen.’
Tekst: Sabine Waasdorp
Foto: Eelkje Colmjon