Kritische Caribische stemmen over de koloniale erfenis
Het Caribisch gebied van vandaag is fundamenteel gevormd door haar koloniale verleden en globalisering. Als gevolg van het kolonialisme heeft praktisch iedereen die er woont voorouders die afkomstig zijn van een ander continent. De effecten daarvan zijn nog altijd te zien in de regio. Caribische schrijvers hebben dan ook, vooral vanaf de twintigste eeuw, veel postkoloniaal en antikoloniaal werk geproduceerd. Het gebied wordt vaak gezien als gefragmenteerd, vanwege de uiteenlopende koloniale historie en verschillende taalgebieden. In deze leeslijst presenteren wij een selectie van de vele perspectieven van Caribische denkers, binnen en buiten de regio, op het koloniale verleden.
Als smeltkroes van globalisering en plaats van onophoudelijke culturele uitwisseling valt er ook veel te leren van het Caribisch gebied voor wie in een ander deel van de wereld woont. Deze literatuurlijst biedt een bescheiden overzicht van enkele van de belangrijkste titels die kritisch ingaan op de koloniale erfenis en hoe die de sociale en culturele werkelijkheid heeft gevormd.
Alle werken in de onderstaande lijst zijn deel van de collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) en zijn te lenen door de link onder de titel van het werk te volgen, of door zelf op titel, auteur of steekwoord te zoeken in de Catalogus.
Frantz Fanon, Black Skins, White Mask
1967
De op Martinique geboren psychiater en filosoof Frantz Fanon is één van de belangrijkste antikoloniale denkers, wiens invloed op het hedendaagse denken over het koloniale verleden en de doorwerking daarvan in het heden onmiskenbaar is. Zijn bekendste werk is zonder twijfel Peau noire, masques blancs (1952). Dat boek, waarin Fanon het racisme benoemt waarmee hij te maken kreeg in Parijse intellectuele kringen, stuitte aanvankelijk op weerstand, maar geldt nu als een cruciaal werk als het gaat om antikoloniaal denken. In Black Skins, White Mask, zoals de Engelse titel luidt, beschrijft Fanon de psychologische gevolgen van het leven in de westerse wereld als persoon van kleur. Als gevolg van het feit dat ze consequent als minderwaardig werden gezien gingen personen van kleur zich ‘wit’ gedragen, mensen met een zwarte huid gaan ‘witte maskers’ dragen. Fanon vermengt in Black Skins, White Mask persoonlijke ervaringen met literaire en filosofische verwijzingen. Ook dit maakt Black Skins, White Mask meer dan het lezen waard.
Aimé Césaire, Discours sur le colonialisme
1950
Ook Aimé Césaire (1913-2008) werd op Martinique geboren. Hij was een belangrijk dichter, schrijver en politicus. Samen met Léopold Sédar Senghor (die later de eerste president van Senegal zou worden) en Léon Damas (uit Frans Guyana) riep hij in de jaren ’30 van de twintigste eeuw Négritude in het leven, een literaire en politieke antiracistische en marxistische beweging van zwarte intellectuelen uit de Afrikaanse diaspora. In 1950 publiceerde Césaire zijn invloedrijke Discours sur le colonialisme, dat uitkwam bij de communistische uitgeverij Éditions Réclame. In 1955 werd het essay opnieuw uitgegeven bij de antikoloniale uitgever Présence Africaine. Deze laatste is de versie van het essay die we vandaag de dag kennen. Césaire stelt in het essay vast dat Europese machten gebieden koloniseerden met de pretentie ‘beschaving’ te brengen aan ‘wilden’, maar uiteindelijk zelf tot barbaarsheid vervielen door in de gekoloniseerde gebieden te moorden, verkrachten, en het land te verwoesten. In plaats van beschaving te brengen maakten de koloniale machten juist beschavingen kapot, stelt Césaire. Discours sur le colonialisme geldt als een fundamentele tekst waarop talrijke antikoloniale denkers en schrijvers, zoals Patrick Chamoiseau, Jean Bernabé en Raphaël Confiant, hebben voortgeborduurd.
Fernando Ortiz, Cuban Counterpoint, Tobacco and Sugar
1940
Hoewel het een oudere titel is, zou Contrapunteo cubano del tabaco y del azúcar op elke lijst moeten staan die de intellectuele geschiedenis van het Caribisch gebied bespreekt. Niet alleen vanwege de unieke structuur, maar ook vanwege de conceptualisering van 'transculturatie', waarin de structuur een grote rol speelt. Zoals te verwachten gaat het boek in op de productie van en handel in tabak en suiker in de Cubaanse context, maar Fernando Ortiz benadert deze materie op een onverwachte wijze. Het boek bestaat uit twee delen, waarin tabak en suiker de hoofdpersonen zijn: een deel is een allegorische vertelling van deze twee producten en het andere is een historische analyse van tabak en suiker.
Door deze twee delen in een soort parallel bespreken, ontwikkelt Ortiz zijn concept van transculturatie en biedt hij een productieve manier van denken over de complexe transformaties die culturen doormaakten als gevolg van het bewonen van dezelfde ruimte waarin koloniale en imperiale geschiedenissen plaatsvonden. Op deze manier biedt Cuban Counterpoint een unieke leeservaring en zeer waardevolle inzichten in hoe het Caribisch gebied kan worden onderzocht. Dit boek is verplicht leesvoer voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis en cultuur van het Caribisch gebied.
Antonio Benitez Rojo, The Repeating Island
1989
In dit boek, oorspronkelijk La isla que se repita, gaat Antonio Benítez-Rojo de confrontatie aan met de erfenissen van het kolonialisme in de Cariben. De auteur betoogt dat het Caribisch gebied, toch al een complexe en uiterst heterogene plaats, op een andere manier moet worden benaderd dan tot nu toe is gebeurd. Het Caribisch gebied wordt vaak gezien als gefragmenteerd, als een archipel bestaande uit puzzelstukjes van verschillende puzzels als gevolg van de linguïstische, culturele en sociale erfenissen van het kolonialisme. Als gevolg van deze verschillen hebben academici en intellectuelen deze delen binnen hun eigen sfeer bestudeerd.
Benítez-Rojo kiest voor een totaal andere benadering: de chaostheorie. Deze benadering stelt hem in staat om af te rekenen met de gangbare dichotomie van orde versus wanorde, door er juist op te wijzen dat dit twee kanten van dezelfde medaille zijn. Daarnaast is The Repeating Island een unieke titel vanwege de breedte van de analyse die over het Caribisch gebied wordt gepresenteerd door bespreking van geschiedenis, economie, sociologie, culturele antropologie, psychoanalyse, literatuurtheorie en niet-lineaire wiskunde. Tot op de dag van vandaag blijft de tekst boeien door een alternatieve manier van denken en schrijven over het Caribisch gebied te bieden.
Philomena Essed & Isabel Hoving, Dutch Racism
2014
Philomena Essed publiceerde in 1984 het baanbrekende Alledaags Racisme, waarin ze bewuste en onbewuste racistische uitingen wist te benoemen en te analyseren. In 2014 redigeerde Essed samen met Hoving de bundel Dutch Racism, dat ruim twintig bijdragen bevat over de relatie tussen het Nederlandse koloniale verleden en hedendaags racisme.
De gebundelde bijdragen gaan in op een breed scala aan onderwerpen. Uit de artikelen spreekt een duidelijk engagement, wat tot kritiek leidde. Hetzelfde gold voor de gekozen onderzoeksmethodes, die bijvoorbeeld voorbij gaan aan statistische analyses. Wat de artikelen verbind, is de stelling dat racisme in Nederland een specifieke vorm aanneemt, omdat het Nederlandse zelfbeeld dikwijls is gebaseerd op een afwijzing van racisme, waardoor daadwerkelijk racistische uitingen of acties niet als zodanig kunnen worden benoemd.
Gloria Wekker, White Innocence: Paradoxes of Colonialism and Race
2016
Hoe kan het dat veel Nederlanders zichzelf zien als niet-racistisch, terwijl op straat, in de media en politiek juist vaak sprake is van racisme; soms subtiel of impliciet, maar ook uitgesproken en agressief. Deze vraag staat centraal in Gloria Wekkers kritische bevraging van het Nederlandse zelfbeeld. Het sloeg bij verschijnen in 2016 in als bom. Hoewel wetenschappenschappelijke recensies doorgaans positief waren, reageerden verschillende politici en mediamakers als door een wesp gestoken.
Wekker onderzoekt het Nederlandse zelfbeeld en de houding ten opzichte van ras door gebruik te maken van een grote verscheidenheid aan bronnen, zoals politieke debatten, romans, films en persoonlijke ervaringen. In vijf hoofdstukken analyseert ze alledaagse vormen van racisme, de rol van ras in politiek en de academische wereld, ras en psychotherapie aan het begin van de twintigste eeuw, de relatie tussen ras en homoseksualiteit, en ten slotte Zwarte Piet. In een laatste hoofdstuk, getiteld ‘het grote ongemak’, gaat Wekker in op de reacties die haar werk opriep.
Paul Gilroy, The Black Atlantic
1993
Dit baanbrekend werk onderzoekt het raakvlak van zwarte identiteit, moderniteit en het concept van dubbel bewustzijn met een bijzondere focus op de Afrikaanse diaspora. Door nauwgezet onderzoek en boeiende analyse presenteert Gilroy een overtuigend argument voor de onderlinge verbondenheid van zwarte culturen over geografische grenzen heen.
Gilroy's onderzoek naar dubbel bewustzijn biedt een nieuw perspectief op de ervaringen van zwarte individuen die in overwegend blanke samenlevingen leven. Hij put uit het werk van intellectuelen zoals W.E.B. Du Bois en Richard Wright om de complexiteit van het navigeren door meerdere identiteiten en de interne conflicten die daaruit voortvloeien te illustreren.
Bovendien onderzoekt Gilroy's raamwerk hoe het Caribisch gebied dient als een cruciale plaats van verzet en culturele productie. De geschiedenis van opstanden, oproer en antikoloniale bewegingen in de regio onderstreept de veerkracht en daadkracht van de zwarte inwoners. Gilroy onderzoekt de manieren waarop Caribische gemeenschappen hun culturele praktijken hebben gebruikt om hun identiteit te bevestigen, dominante verhalen uit te dagen en verbindingen te smeden met andere delen van de Afrikaanse diaspora. Door het Caribisch gebied in zijn analyse op te nemen, benadrukt Gilroy het voortdurende belang van de regio en benadrukt hij zijn centrale positie in het wereldwijde discours over ras, geschiedenis en moderniteit.
Jamaica Kincaid, A Small Place
1988
Dit krachtige en aangrijpende essay van Jamaica Kincaid onderzoekt de complexe relatie tussen het Caribische eiland Antigua en haar koloniale geschiedenis. Kincaid, afkomstig van Antigua, levert heftige kritiek op de erfenis van uitbuiting en kolonisatie en de blijvende effecten die zij hebben gehad op het eiland en haar mensen. In het prikkelende werk nodigt Kincaid lezers uit om Antigua door haar ongefilterde lens te bekijken en aandacht te schenken aan de ongelijkheden, corruptie en culturele uitwissing die door koloniale machten in stand wordt gehouden. Ze daagt het geromantiseerde beeld van het Caribisch gebied als een paradijs voor toeristen uit en legt de harde realiteit bloot waarmee de bewoners worden geconfronteerd.
Kincaid benoemt en worstelt met kwesties als de impact van toerisme, het uitwissen van de inheemse cultuur en de erfenis van slavernij. Haar persoonlijke en bevlogen verhaal dient als een krachtige oproep tot actie en spoort lezers aan om hun eigen rol en verantwoordelijkheden bij het in stand houden of ontmantelen van onderdrukkingsmechanismen kritisch te onderzoeken. A Small Place is een diep introspectief werk dat lezers uitdaagt om ongemakkelijke waarheden over kolonialisme en de voortdurende impact ervan onder ogen te zien. De vurige kritiek van Kincaid maakt dit boek tot een must-read voor iedereen die geïnteresseerd is in postkoloniale literatuur en de complexiteit van de Caribische geschiedenis en identiteit.
Neem contact met ons op
Ontbreekt een relevante titel op deze lijst of wilt u de UBL vragen een boek aan te kopen dat nog niet in onze collectie aanwezig is? Neem contact op met onze vakreferenten via Stel een vraag.