Waarom we onder water moeten kijken om ons verleden te begrijpen
Overblijfselen uit het verleden liggen voor een groot deel verborgen in rivieren, meren en zeeën. Helaas kijken we zelden onder water, en onbekend maakt onbemind. Martijn Manders vertelt in zijn oratie waarom onderwaterarcheologie zo belangrijk is voor het begrijpen van onze geschiedenis.
‘Het water ligt vol interessante vondsten,’ vertelt Manders, bijzonder hoogleraar Onderwaterarcheologie en maritiem erfgoedbeheer. ‘Op de meest onverwachte en afgelegen plekken in zee liggen 1623 schepen van Nederlands eigendom en deze schepen vertellen wie we zijn en hoe we zijn.’ Een voorbeeld is het VOC schip de Rooswijk uit 1740. Onderzoek aan dit schip laat heel goed de internationale en Nederlandse maritieme handel zien: grote handelsnetwerken waar Nederland nog steeds op leunt. Ook concludeerden onderzoekers, onder andere op basis van voorwerpen op de Rooswijk, dat zilver zó belangrijk was in die handelsnetwerken dat zelfs de gewone man dit meenam op reis om mee te handelen. Die belangrijke positie op de valutamarkt is Nederland nooit meer kwijtgeraakt en onze grote banken komen hieruit voort. Maritieme archeologie geeft dus inzicht in hoe systemen, die we nu dagelijks gebruiken, zijn ontstaan en maken ze tastbaar.
'Op de meest onverwachte en afgelegen plekken in zee liggen 1623 schepen van Nederlands eigendom.'
Normale schepen bepalen cruciale momenten
Het ontstaan van de kustwacht bijvoorbeeld, was het gevolg van het zinken van het schip Hr. Ms. Adder in 1882. Dit monitorschip raakte voor de kust van Scheveningen in moeilijkheden. Urenlang zagen mensen het schip ronddobberen, waar rook uit opsteeg, maar niemand deed iets en 60 bemanningsleden kwamen om. Dat mocht nooit meer gebeuren! Na deze tragedie is daarom de kustwacht opgericht. Ook een wrak bij het gebied Scheurrak SO1 op Texel vertelt een verhaal over de ontwikkeling van een systeem. Het wrak, met aan boord enorme hoeveelheden graan, staat symbool voor de graanhandel met het Baltisch gebied en het ontstaan van de enorme Nederlandse rijkdom. Manders: ‘Het opvallende aan zowel de Hr. Ms. Adder als het wrak bij Scheurrak SO1 is dat het hele normale schepen waren, zonder een koning of ander belangrijk persoon aan boord. Maar deze normale schepen laten wel cruciale momenten in de Nederlandse geschiedenis zien. Op deze manier leren we dingen over systemen die we niet altijd terugvinden in de historische bronnen.’
‘Een vondst zoals een slavenboei moet ons dwingen om na te denken over onze geschiedenis en ons een spiegel voorhouden.’
Gevoel bij een slavenboei
Maritieme archeologische bronnen zijn objectief, in tegenstelling tot subjectieve, geschreven bronnen. Door de objectieve aard kan archeologie helpen bij gevoelige onderwerpen zoals het slavernijverleden of kolonialisme. Het analyseren van skeletten kan bijvoorbeeld inzicht geven in hoe de omstandigheden waren in die tijd. Daarnaast komen mensen gevoelsmatig veel dichter bij het verhaal vanwege de tastbaarheid. Een slavenboei uit een scheepswrak kan bijvoorbeeld een gespreksstarter zijn voor een gesprek over de rol van slavernij in de Nederlandse economie en het effect in de huidige maatschappij. ‘Zo’n vondst moet ons dwingen om na te denken over onze geschiedenis en ons een spiegel voorhouden.’ aldus Manders.
Het effect van de Titanic
Archeologische vondsten uit het water geven dus veel informatie over onze geschiedenis. Waarom staan er dan toch maar negen vindplaatsen op de lijst met Rijksmonumenten? Manders legt uit dat hier het principe ‘onbekend maakt onbemind’ geldt: ‘Als mensen naar water kijken, zien ze water. Ze vergeten dat onder het wateroppervlak nog een hele wereld bestaat.’ Daarnaast is het proces waarin bepaald wordt of iets Rijkserfgoed is redelijk ondoorgrondelijk. Want wie bepaalt dat iets erfgoed is? Zijn dat wetenschappers met specialistische kennis? Of is het pas erfgoed als het populair is in de maatschappij? ‘Vijftig jaar geleden zou de Titanic bijvoorbeeld ook niet als erfgoed zijn aangewezen, maar door de film van James Cameron veranderde het perspectief van de maatschappij compleet,’ vertelt de onderwaterarcheoloog. ‘Als je dan beelden van het wrak ziet, zie je zo de personages van Kate en Leo voor je. Dan heeft het ineens betekenis voor mensen en krijgt het waarde.’ Kortom, wat mensen als erfgoed beschouwen verschilt per persoon en door de jaren heen. Daardoor is het lastig om te bepalen welke vondsten wel of niet een rijksmonumentenstatus moeten krijgen.
Erfgoedbeheer
Manders pleit voor meer aandacht voor de menselijke en maatschappelijke kant van erfgoedbeheer. ‘We praten vaak over wrakken, archeologie en opgravingen, maar wat doen we ermee in onze huidige samenleving? Het is belangrijk dat we het inzetten om onszelf en anderen beter te begrijpen.’
Tekst: Nynke Smits
Beeld: Vlad Tchompalov via Unsplash, S. Visser en M. Pitts