Gastschrijver Maxim Osipov: ‘Schrijven is het vormgeven van de waarheid’
Sinds zijn kritiek op de oorlog in Oekraïne is de Russische schrijver en cardioloog Maxim Osipov Rusland ontvlucht. In september begint hij als gastschrijver aan de Universiteit Leiden en zal hij lesgeven over Russische literatuur.
Na zijn vertrek uit Tarusa, Rusland, verbleef Osipov drie maanden in Berlijn. Op zijn Facebook-pagina schrijft hij uitgebreid over zijn treinreis naar Berlijn:
‘On the train to Berlin, there are many refugees from Ukraine, almost exclusively women and children. They speak neither English nor German and are grateful for any help or accommodation: a compartment with children’s toys, restrooms, Internet connection. “Are you from Ukraine or…” – a pause – “…or have you lived here for a while?” They don’t wish to pronounce the name of your country – the aggressor, a terrorist state, which is the cause of their endless suffering. I’ve been in Germany for less than two weeks, but I already know that I will probably have to listen to pronouncements about good and bad Russians for the rest of my days and that the coming months and years will require, first and foremost, humility, a quality I do not possess in abundance. It is in this condition that I arrive in Berlin – a newly minted émigré with an overburdened conscience.’ (Facebook, Maxim Osipov)
Na zijn tijd in Duitsland kijkt Osipov uit naar zijn verblijf in Nederland. ‘Mijn favoriete land ter wereld. Afgelopen november was ik al in Amsterdam, op uitnodiging van het Nederlands Letterenfonds. Een zeer interessante ervaring. Ik ben dol op de verschillende buurten en de mensen.’
Invloed op de Russische cultuur
Wanneer prominente Russische auteurs (en andere kunstenaars) Rusland verlaten, heeft dat invloed op de manier waarop de Russische cultuur en samenleving in verhalen wordt weergegeven. Vooral in de Russische literatuur, een genre dat een lange geschiedenis kent van kritiek op de Russische status quo. Osipov: ‘Ik weet zeker dat het beeld dat wij zien van Rusland verandert met het vertrek van Russische auteurs. Het is nu bijna zes maanden geleden en er zijn al heel wat mensen vertrokken. Sommigen, zoals mijn briljante vriend en dichter Sergej Gandlevski, zijn naar Tblisi verhuisd en anderen vertrekken naar Berlijn. Helaas is het niet zo makkelijk om het land te verlaten. Sommige mensen hebben bejaarde ouders of andere verplichtingen, en het kost veel geld.'
Hij weet niet precies hoe het er in zijn vaderland aan toe gaat sinds zijn vertrek, maar de verhalen zijn niet best. ‘Als schrijvers publiceren we romans en bundels over onze eigen ervaringen,’ zegt hij, ‘maar nu kijken we allemaal naar dezelfde Telegramkanalen en YouTubevideo's. Het is een vreemd soort immigratie.’ Teruggaan naar Rusland is geen optie: hij wil niet dat zijn vertrek er cartoonesk uitziet. Ook is het onveilig. ‘Eerst heb ik mijn leven doorgebracht in een periode van socialisme; nu bieden ze me een leven aan in een soort fascistische, totalitaire staat. De regering is niet alleen geïnteresseerd in wat je zegt of doet, maar probeert ook in de gaten te houden wat je denkt. Het is onaanvaardbaar.’
Geen schrijfroutine
Osipov probeert het schrijven weer op te pakken, maar hoopt zich eerst thuis te voelen in Amsterdam. Een nieuwe woonplek zorgt soms voor nieuwe inspiratie.
Normaal gesproken begint hij met schrijven als het stuk in zijn hoofd al voor zo’n vijftig procent klaar is. ‘Ik weet dan al het einde van het verhaal. Het schrijven zelf draagt bij aan de vorm. Ik heb geen bepaalde routine - schrijven is voor mij nooit een ambacht geworden. Schrijvers als Leo Tolstoj en Vasilij Grossmann hebben echt iets te vertellen en schrijven daarom grote romans. Ik behoor tot de schrijvers die schrijven om te leren van wat we hebben meegemaakt. Dat kost veel tijd, dus schrijf ik niet veel. De vader van mijn goede vriend Ilia Shmain, die in 2005 overleed, vertelde mij zijn definitie van kunst. Volgens hem gaat elke vorm van kunst – of dat nu muziek maken of schrijven is – over de vormgeving van de waarheid. Ik probeer schrijven ook zo te zien: als een vorm die zich blijft ontwikkelen terwijl je schrijft.’
Hij vindt het niet nodig om uit te leggen waarom hij schrijft. ‘Ik krijg voortdurend de volgende vraag: waarom schrijf je als je weet dat er al Russische grootheden als Tolstoj en Tsjechov bestaan? Maar het is als graven naar goud. Als je geluk hebt, vind je een groot stuk. Maar meestal vind je zand, gewoon goudkleurig zand. Uiteindelijk zijn beide vormen van hetzelfde element gemaakt.’
Russische korte verhalen en novellen
Ondanks al Osipovs levenservaringen heeft hij nooit eerder lesgegeven in de literatuur. Het is een grote verantwoordelijkheid, zegt hij. Wanneer je geneeskunde doceert zijn je studenten niet per definitie verslingerd aan het onderwerp. Nu wil hij dat wel: zijn leerlingen moeten zich gaan onderdompelen in Russische literatuur en er echt van gaan houden. ‘Dat is de kern. Dus heb ik een programma ontwikkeld met tweetalige versies van verschillende klassieke Russische verhalen. Mijn Engelse vertaler Boris Dralyuk heeft de beste vertalingen aanbevolen, en die zal ik met mijn studenten delen. Naast de colleges staan er lezingen en andere evenementen op het programma, dus het wordt een druk jaar!’
Het vak ‘Russian Short Stories and Novellas of the 19th and 20th Centuries’ bevat werken van auteurs als Poesjkin, Gogol, Tsjechov, Tolstoj, Nabokov en Dostojevski. Maxim Osipov verheugt zich erop om te beginnen.
Maxim Osipov wordt bijgestaan vanuit het Fonds Wetenschappers in Verdrukking van het Leids Universiteits Fonds.
‘Over de hele wereld worden wetenschappers bedreigd vanwege hun werk, hun ideeën en kritische vragen. De bescherming van deze wetenschappers en hun academische vrijheid is van groot belang voor een vrije en welvarende samenleving. Zo kunnen zij hun studie of werk in een veilige omgeving voorzetten.’
Tekst: Imme Visser