‘Begrens verantwoordelijkheden migrant bij vrijwillige terugkeer naar herkomstland’
Migranten die onrechtmatig in de Europese Unie verblijven krijgen volgens de EU-Terugkeerrichtlijn de kans om zelf te vertrekken. Zo kan detentie en gedwongen uitzetting voorkomen worden. De richtlijn is echter te vaag en kan leiden tot oneerlijke procedures en zelfs mensenrechtenschendingen, concludeert promovendus Christian Mommers.
Wat is de vrijwillige terugkeertermijn?
‘In Nederland is dat normaal gesproken vier weken. In andere EU-lidstaten kan die termijn anders zijn, maar volgens de Europese regels moet de vrijwillige terugkeertermijn in ieder geval tussen de zeven en dertig dagen liggen, tenzij er redenen zijn om hierop uitzonderingen te maken. Mijn proefschrift laat zien dat lidstaten zich te vaak beroepen op uitzonderingen, waardoor het recht op een vrijwillige vertrekperiode een papieren tijger wordt. Van de mensen die uiteindelijk terugkeren wordt ongeveer de helft gedwongen uitgezet en vertrekt de andere helft vrijwillig.’
Volgens het EU-grensbewakingsagentschap Frontex kregen in 2020 in de hele EU meer dan 300.000 afgewezen asielzoekers en andere migranten een terugkeerbesluit. Dit is de formele aanzegging om te vertrekken onder de EU-Terugkeerrichtlijn en het begin van de procedure waarover het proefschrift gaat.
'Soms zijn schendingen van mensenrechten het gevolg zoals onterechte detentie of op straat komen zonder voorzieningen.'
Waarom is het belangrijk dat de richtlijn duidelijker worden?
‘Dit hele proces is, bezien vanuit de EU-lidstaten, nogal een black box en het is cruciaal dat duidelijker wordt wat wel en wat niet van vreemdelingen verwacht mag worden. Ze mogen niet onterecht de schuld krijgen van het mislukken van de vrijwillige terugkeer. Soms zijn schendingen van mensenrechten het gevolg: onterecht gedetineerd worden, zonder voorzieningen op straat komen, of blootgesteld worden aan veiligheidsrisico’s in het land van herkomst.’
Wat zijn de belangrijkste obstakels om vrijwillig terug te keren?
‘Migranten hebben bijvoorbeeld niet het noodzakelijke bewijs zoals identiteitsdocumenten of andere papieren die aantonen dat zij uit een bepaald land komen. Misschien willen zij ook helemaal niet terug en nemen ze dus geen stappen daartoe. Of ze delen bewust verkeerde persoonsgegevens met de ambassade die dan geen documenten kan afgeven. Het kan ook aan de herkomstlanden liggen die liever geen landgenoten terugnemen: bijvoorbeeld uit economische belangen omdat de migranten geld naar huis sturen of omdat de migranten politieke tegenstanders zijn van de regering daar.’
Wat zijn jouw belangrijkste aanbevelingen?
‘Baken de verantwoordelijkheden van de migranten beter af en formuleer explicieter wat ze moeten doen. EU-lidstaten plaatsen vreemdelingen in een onmogelijke positie als zij bijvoorbeeld corruptie of andere onredelijke eisen van het herkomstland negeren. Zoals het betalen van smeergeld, het maken van excuses voor het in ‘diskrediet’ brengen van het herkomstland, of het doen van valse verklaringen dat ze echt graag terug willen. Lidstaten negeren dikwijls ook bepaalde veiligheidsrisico’s voor het individu omdat terugkeer nu eenmaal hun ‘eigen verantwoordelijkheid’ is. Daarnaast moet de vrijwillige vertrekperiode lang genoeg zijn om migranten een realistische kans te geven te vertrekken. Maar ook de mogelijkheid om geen vertrektermijn te geven moet duidelijker en beperkter worden uitgelegd.’
Tekst: Linda van Putten