Festival werk antropologiestudenten laat zien: visuele etnografie steeds breder
Visuele etnografie is niet meer weg te denken uit de Leidse antropologie. Op 8, 9 en 10 oktober presenteren de masterstudenten van deze specialisatie hun werk op het LUVE-festival. ‘Voor een film moet je onderhandelen met de deelnemers aan je onderzoek.’
Docent Mark Westmoreland wil even iets rechtzetten: het gaat niet meer alleen om film en fotografie, de visuele etnografie is uitgegroeid tot een multi-mediale discipline. Voor zijn masterdiploma bouwde één student een installatie, een ander tekende een graphic novel. En er is natuurlijk het internet met al zijn mogelijkheden. Het veldonderzoek is en blijft de basis. En dat is vooral: goed kijken en luisteren.
De meeste studenten Antropologie gaan ook graag naar het buitenland. Dat was gedurende de pandemie niet mogelijk. Dat leidde tot originele, creatieve projecten, te zien op het LUVE-festival van 8 t/m 10 oktober in De Buurt, het voormalige Pesthuis. LUVE staat voor Leiden University Visual Ethnography
Hoe en waarom
Christien van de Pavert deed onderzoek naar mensen die off-grid leven, dat wil zeggen dat ze bewust afzien van bepaalde, als essentieel beschouwde, voorzieningen. In het geval van Van de Paverts onderzoek was dat elektriciteit. Naast haar scriptie maakte ze een film van een half uur. Antropologie als wetenschap is observeren en participeren, en uitzoeken hoe mensen iets doen en uitvinden waarom ze het zo doen. Het - ideologische - doel van de off-grid-personen bleek: een duurzame levensstijl. Het was niet zo moeilijk participanten te vinden toen Van de Pavert eenmaal de levendige Facebookgroep had gevonden waarin ze tips uitwisselen. ‘Meestal zijn mensen die off-grid leven klein behuisd en wonen ze in een caravan, een tiny house of een camper. Maar het kan ook een “gewone” flat zijn.’ Voor de film wilde Van de Pavert ook zelf participeren in het alledaagse leven van de deelnemers. Zo is ze te zien terwijl ze helpt een moestuin aan te leggen.
Ook ‘ouderwetse’ scriptie
Naast de film, of ander medium, schrijven de studenten ook een masterscriptie van 10.000 woorden. Van de Pavert: ‘ Daarin komen de gebruikelijke elementen van wetenschappelijk onderzoek aan bod. Hoe vullen de twee elkaar aan? Van de Pavert: ‘In de film worden minder de argumenten genoemd waarom mensen off-grid proberen te leven, je ziet meer de zoektocht. Je moet er zelf betekenis aan geven. Die argumenten vind je wel in de scriptie, die is meer expliciet. Voor de film moet je ook meer onderhandelen met de participanten. We hebben samen besproken wat we in beeld zouden brengen en hoe. Hierdoor leer je als onderzoeker meer over wat een participant wel en niet belangrijk vindt en waarom. Dat helpt bij het beantwoorden van je onderzoeksvragen en zo kon ik ook realiseren wat ik graag wilde, namelijk dat het een gezamenlijk project werd.’
Auto-etnografie
Evina van Marrewijk koos ook voor film en wel voor een auto-etnografische invalshoek: haar eigen wat latente gevoel van ongenoegen als millennial. Dat ongenoegen ontstond uit het idee dat ze meekreeg dat ze in een maatschappij leeft waarin ze haar dromen kan najagen: 'De mogelijkheid om dromen na te jagen brengt ook inherent prestatiedruk teweeg. Je wordt geacht dromen te hebben en ze te realiseren.' Evina vindt veel dingen leuk, zoals wetenschap, urban dance en met anderen verkeren. Toch vond dat ze dat ze moest kiezen want de tijdgeest van haast en druk biedt weinig ruimte voor twijfel en het verkennen van verschillende paden. Studeren moet nominaal en daarna is het de maatschappelijke verwachting dat je ergens succesvol in wordt. Na een tijd pellen bleek haar kernvraag: waar word ik nou eigenlijk gelukkig van? Ze zocht vier leeftijdgenoten om met hen in een film te onderzoeken wat geluk betekent voor millennials. De vraag zou nog prangender worden door corona: ‘Toen ik ging filmen mocht je maar één persoon zien en gold de avondklok. Toen werd ik erg op mezelf teruggeworpen.’
Voldoende handvatten in de antropologie
Van Marrewijks vragen bleken voor de vier participanten erg herkenbaar: ‘Hun discoursen leken op de mijne. Een van hen verloor haar baan en ervoer hoezeer haar geluk gelinkt was aan haar werk. Van Marrewijk: ‘Mijn onderzoek beweegt ertoe geluk te zien als iets dat in de loop van je leven steeds van gedaante verandert in plaats van gebonden te zijn aan bepaalde factoren, zoals werk en succes. Impliciet nodigt het uit tot een tegenbeweging.’
Op de vraag of dit nog wel antropologie is, zegt Van Marrewijk: ‘Mijn begeleider bleef daar steeds op hameren: houd de antropologische context in de gaten. En toen bleek dat de antropologie voldoende handvatten bood voor de aanpak van het onderwerp.’ Het ging over hoe en het waarom. Haar eindwerkstukken leverden Van Marrewijk een 9 op, alsmede meer rust en de paradigmashift dat kiezen niet hoeft. Toch een psychologisch effect dus.
Anders kijken en luisteren
Universitair hoofddocent Visual Ethnography Westmoreland, tevens coördinator van de gelijknamige mastertrack, gaat met zijn studenten naar Museum Volkenkunde en geeft ze opdrachten, zoals: loop zonder plattegrond je neus (of beter gezegd: je blik) achterna en maak van één object een tekening. Kúnnen tekenen is niet nodig, de opdracht dwingt sowieso tot goed kijken. Ook loopt hij met de studenten door Leiden Centraal. ‘Ik vraag hen goed te luisteren: wat hoor je eigenlijk allemaal? We nemen geluid als vanzelfsprekend maar dat is het niet. De studenten worden verrast door wat ze allemaal horen in het station als ze echt luisterden. Van beide methodieken zeggen studenten dat ze er anders door gaan kijken en anders gaan luisteren, ook in omgevingen die ze goed denken te kennen.’ Ze wisselen hun achteloze ogen en oren in voor beter en anders kijken en luisteren, en nemen die vaardigheid mee, ook naar hun latere baan bij bijvoorbeeld culturele en ontwikkelingsorganisaties en ngo’s. ‘In die beroepspraktijk’, meent Westmoreland, ‘is visuele etnografie ook een goede manier om tamelijk abstracte problemen te voorzien van de menselijke maat.’
Moderniseren en verbreden
De Amerikaan Westmoreland studeerde in de Verenigde Staten en werkte daarna in Libanon en Egypte. Hij bestudeerde hoe activisten hun boodschap vatten in beelden die ze uploaden op You Tube. Zes jaar geleden kwam hij naar Leiden om de visuele etnografie te moderniseren en te verbreden naar de nieuwe media.
En dan is er het diploma
De beide studenten noemen ondertussen de master leuk en waardevol maar ook zwaar. Het is véél om in één jaar je onderzoek op twee manieren vast te leggen en voor die ene, nieuwe manier ook alle technieken nog te moeten leren. En daarnaast nog veel opdrachten te moeten maken. Maar allebei zijn ze voldaan en kijken ze naar mogelijkheden om hun film breder onder de aandacht te brengen, bijvoorbeeld op (andere) festivals. Maar eerst is er hun eigen festival, dat ze ook zelf organiseren, en op de dag erna, 11 oktober, de diploma-uitreiking van de master.
Adriaan Gerbrands (1917-1997) was de grondlegger van de visuele etnografie wereldwijd. Hij was conservator bij en adjunct-directeur van het Leidse Museum Volkenkunde en daarnaast hoogleraar bij Culturele Antropologie. Uit die combinatie ontsproot de nieuwe academische richting Visuele etnografie. Pionier Gerbrand verbond in de vroege zestiger jaren de academische bestudering van materiële cultuur met de etnografische film. Dit met de bedoeling culturele verschillen te vertalen in esthetische producten. Ook ontwierp hij een theoretisch kader voor het nieuwe vakgebied, waarvan hij een warm pleitbezorger was.
Dit Leiden Discoveries-informatiebord over visuele etnografie en Adriaan Gerbrand staat tegenover Museum Volkenkunde, op de hoek van de Morssingel en de Rijnsburgerbrug.
Tekst: Corine Hendriks
Beeld: @Simone Both en Universiteit Leiden