Ronkende publicaties stimuleerden emigratie van miljoenen Nederlanders
Bijna drie miljoen Nederlanders emigreerden na de Tweede Wereldoorlog naar landen als Canada en Australië. Het voorlichtingsmateriaal van de Nederlandse overheid was dikwijls verre van objectief, constateert neerlandicus Ton van Kalmthout in zijn oratie.
Na de oorlog vond een grote uittocht plaats van Nederlanders die droomden van een ander, succesvol bestaan overzee. Ze hadden uiteenlopende redenen om hun biezen te pakken: angst voor overbevolking, werkloosheid, voedseltekort, woningnood, de benauwde sfeer of een dramatisch of bedenkelijk oorlogsverleden, aldus Van Kalmthout.
Booster literature
Nederland worstelde lange tijd met grote problemen zoals de woningnood en stimuleerde daarom decennialang de emigratie naar landen als Canada, de VS en ook Zuid-Afrika. Om die reden bracht de Nederlandse Emigratiedienst ronkende publicaties uit. Zo eindigt het boekje Een sprong in het duister. Emigreren. Wat is dat? (1959) met een reclameachtige slogan: ‘Verwerven van levensgeluk: Dat is emigreren!’ Van Kalmthout: ‘Het is booster literature waarin de emigratielanden geroemd worden om hun ruimte, werkgelegenheid, een prettig klimaat en de opgewekte en gastvrije bevolking.’
De populairste landen waren Canada, de Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Australië, Nieuw-Zeeland, Israël en Brazilië. Deze landen trokken in de periode 1946-1992 bijna drie miljoen Nederlandse migranten.
Uiteenlopende bronnen
Van Kalmthout onderzoekt de diverse functies van emigratieliteratuur: welk beeld schetsen de publicaties over landverhuizing, de migranten zelf en de mogelijkheden in de emigratielanden? De bijzonder hoogleraar bestudeert romans, gidsen, brochures en propagandamateriaal. Daarnaast onderzoekt hij ook autobiografische geschriften zoals brievenboeken, interviewbundels, memoires en journalistieke reisverhalen.
Stoere migranten
In deze publicaties wordt ook een heel positief en haast heroïsch beeld geschetst van de emigrant zelf: een stoere, harde werker, spaarzaam en volhoudend en geliefd in het ontvangende land, aldus Van Kalmthout. In zijn oratie zoomt de neerlandicus in op de publicaties over Australië. Dikwijls zijn de boeken en gidsen in de jaren ’50 en ’60 ronduit racistisch in de beschrijving van de oorspronkelijke bewoners, de aboriginals. Ze worden bijvoorbeeld omschreven als de ‘primitiefste mensen die nog op aarde leven’.
Waarschuwing voor losbandig leven
Van Kalmthout constateert dat veel publicaties over Australië voortdurend elkaars eenzijdige voorstellingen van het land overnemen. Maar sommige geschriften kaarten de keerzijden van landverhuizing aan en zijn soms zelfs ‘antipropaganda’. Zo waarschuwen drie Nederlandse dominees in het boek ‘Ik ga emigreren!’(1954) voor het losbandige leven in Australië en ontraden ze zelfs de oversteek te maken.
Gedesillusioneerde landverhuizers
Teksten van migranten zelf, zoals in memoires en brievenboeken, zijn net zo divers als de auteurs zelf. En lopen dus uiteen van gelukzalige verhalen tot pijnlijke geschiedenissen van gedesillusioneerde landverhuizers. Van Kalmthout wil de komende jaren het onderzoek naar de rol van literatuur in migratieprocessen uitbreiden en bijvoorbeeld ook Engelstalige literatuur en meer emigratielanden erbij betrekken. Landverhuizing is, kijk maar naar tv-series als ‘Ik vertrek’, een onuitputtelijke bron, stelt hij. ‘Het avontuurlijke van emigratie, het ongemak of de dreigende mislukking, is heel goed om een verhaal op gang te brengen of er een wending aan te geven.’
Ton van Kalmthout is bijzonder hoogleraar Internationale uitwisseling van Nederlandse literatuur in historisch perspectief. Hij onderzoekt ook de verspreiding van Nederlandse literatuur in het buitenland en de import van Duitse, Franse en Engelse literatuur in de 19e eeuw.
Tekst: Linda van Putten
Foto boven artikel: Zwaaien naar dierbaren die op 14 juli 1951 de oversteek maken naar Amerika met de Holland Amerika Lijn. Carel de Vogel/Collectie Anefo