Het heldere verhaal over placebo’s
'Mensen waarderen heldere uitleg over positieve verwachtingen en over hersenactiviteit bij placebo-effecten,' concludeert Rosanne Smits. Voor haar onderzoek werkte de Leidse gezondheidspsycholoog samen met Kinderreumatologie van het UMC Utrecht. ‘Er is potentie voor placebotoepassingen in de immunologie, voegt Smits eraan toe. Promotie op 14 september.
Placebo-effecten spelen overal in een medische context, vertelt Rosanne Smits. ‘Het onderzoek naar wat je daarover kunt vertellen is volop in ontwikkeling. Want we weten al zoveel en hoe gaan we dat nu toepasbaar maken? Wat zou je aan patiënten kunnen vertellen, en wat in de klinische praktijk? Daarom hebben we naar een praktische vertaalslag gezocht van eerder onderzoek door onze placebo-onderzoeksgroep in Leiden. Daarmee willen we die brug slaan tussen het onderzoeksveld en de praktijk.’ Want hoe vertel je het heldere verhaal over de kracht van positieve verwachtingen? En hoe zet je deze placebo-effecten in voor betere behandelingen?
Placebo-effecten en immunologie
Er lag een dringende vraag vanuit het UMC Utrecht voor een probleem dat speelt in de kinderreumatologie. Samenwerking met Gezondheids-, Medische en Neuropsychologie in Leiden combineerde inzichten vanuit het placebo- en nocebo-onderzoeksveld met de kennis van de reumatologie en kinderimmunologie in Utrecht. Smits: ‘Deze kinderen worden misselijk van de medicatie, volwassenen veel minder. Daarnaast worden veel kinderen ook misselijk vóór het innemen van de medicijnen. Dit duidt op een negatief aangeleerd effect waarbij kinderen de medicijnen associëren met misselijkheid. Er is veel bewijs dat er een wisselwerking bestaat tussen immunologie en nocebo- en placebo-effecten. Zo is het mogelijk om een immunologische reactie aan te leren waardoor minder medicatie nodig is, en minder bijwerkingen optreden. Dit gebeurt door klassieke conditionering, ook wel farmacologische of farmacotherapeutische conditionering genoemd.’
Het placebo-effect uitleggen
Een groot deel van Smits onderzoek gaat over het toepassen van placebo-effecten bij immunologische aandoeningen. 'Het is niet alleen belangrijk dat je mensen deze werking van placebo-effecten op het immuunsysteem uitlegt, maar het is vooral belangrijk om concreet en duidelijk uit te leggen hoe waardevol placebo-effecten kunnen zijn’, vervolgt Smits. ‘Want we weten dat placebo-effecten écht voor een positieve bijdrage in de behandeling kunnen zorgen. Maar dit wordt wel bepaald door het vertrouwen en het geloof dat mensen hebben in de behandeling. Daarom gaat mijn onderzoek ook over hoe je over placebo-effecten nadenkt.’ Dit heeft Smits onderzocht bij 400 personen die een ‘PlaceboQuiz’ moesten invullen, waarbij de onderzoekers keken naar wat mensen wisten over placebo’s en wat ze hier nog meer over wilden weten. Zo bleek uit de kennisquiz dat eerlijk zijn over placebo’s minder bekend was, net als het nocebo-effect, de kracht van negatieve verwachtingen.
Positieve uitleg
‘We hebben geprobeerd om alles wat wij weten van het placebo-onderzoeksveld in een uitleg te vatten. Daarvoor wilden we de onderliggende effecten uit elkaar trekken en die afzonderlijk voorleggen. Dan was de vraag aan de proefpersonen: wat vind je ervan, hoe interpreteer je die uitleg? Wij ontdekten dat veel mensen uitleg interessant vonden over hersenactiviteit en de productie van dopamine die pijn kan verlichten. Van dopamine is heel vaak aangetoond dat dit wordt geactiveerd door positieve verwachtingen. Daarnaast vonden veel deelnemers het ook heel belangrijk om een positieve uitleg te krijgen (The placebo explanation.pdf).'
Totaal beoordeelden de proefpersonen acht soorten uitleg op een schaal van 1-10. Zo bevat bijvoorbeeld een positieve uitleg over verwachtingen de tekst: daarmee kan deze behandeling beter slagen. Of een andere uitleg over vertrouwen in je arts maakt duidelijk: hoe meer vertrouwen je hebt, hoe beter de behandeluitkomst is. Een neutrale uitleg ziet er zo uit: we gaan het placebo-effect onderzoeken. Bij sommigen werkt het wel, bij sommigen niet. Dat werd ervaren als de minst goede uitleg. Smits: ‘Daar zit ook geen verwachting in.’
Wat vertel je aan volwassenen
Het idee van Smits om de uitleg over het placebo-effect te onderzoeken ontstond toevallig. Tijdens het verlof van haar collega had zij de taak overgenomen om medicijnen rond te brengen en kreeg vaak de vraag van patiënten om opnieuw de rol van placebo-effecten uit te leggen. ‘Als placebo-onderzoeker wil ik daar zoveel mogelijk over vertellen maar het moet ook duidelijk en beknopt blijven. Ik vroeg mij toen echt af wat nu best practice is. Om als zorgverlener het placebo-effect uit te leggen moet er een concrete uitleg zijn, maar die was er nog niet. ‘Zo is het balletje gaan rollen’, licht Smits toe.
Wat vertel je aan kinderen én hun ouders
'Een mooie vervolgstap zou ook zijn om later uitleg te ontwikkelen voor ouders en kinderen.' Dat later is nu, want inmiddels is Smits postdoc bij de Radboud Universiteit Nijmegen. Een deel van haar Leidse promotieonderzoek sluit aan bij deze nieuwe baan in het Amalia kinderziekenhuis, waarin ze de psychologische impact op kinderen met een zeldzame aandoening onderzoekt en hoe je de kinderen én hun ouders het beste kunt ondersteunen. ‘Als kinderen bijvoorbeeld prikangst hebben, dan is het van doorslaggevend belang dat je kinderen en ouders kan geruststellen. Zo blijven die positieve verwachtingen eigenlijk overal weer een belangrijke factor spelen.’