Hoe de westerse wereld te laat reageerde op covid
Bijna geen enkel westers land greep tijdig in toen covid losbarstte. Hoe komt dat? Drie bestuurskundigen, waaronder de Leidse hoogleraar Arjen Boin, schreven een boek over de aanpak van de pandemie. ‘Ons hele bestel is niet ingericht op het herkennen en managen van een langdurige crisis’, zegt Boin in een interview.
Over de Nederlandse aanpak publiceerde Boin eerder het boek COVID-19. Een analyse van de nationale crisisrespons. In het open access boek Governing the Pandemic analyseert hij samen met Paul ’t Hart (Universiteit Utrecht) en Allan McConnell (University of Sydney) hoe Europa, de Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland reageerden op de komst van corona.
'Alle landen hadden draaiboeken voor een pandemie klaarliggen, maar deze bleken niet te werken'
Grote verschillen in coronamaatregelen
Wat valt op aan de aanpak van covid in de westerse landen? ‘Allereerst zijn er onderling behoorlijke grote verschillen in de maatregelen die zij namen’, aldus Boin. Zo waren de maatregelen in Nederland tijdens de eerste golf veel soepeler dan bijvoorbeeld in Italië, Ierland en Spanje. In die landen gingen lockdowns gepaard met striktere verboden, zoals niet buiten het eigen gebied mogen reizen en strenge avondklokken.
Dat verschil in aanpak is ook te zien wanneer de eerste en de tweede coronagolf met elkaar vergeleken worden. In het Verenigd Koninkrijk, Zweden, België en Nederland zijn relatief veel doden, maar in Noorwegen, Denemarken en Finland is het sterftecijfer veel lager. Deze landen voeren ook in de tweede golf een consequent streng beleid. Daarnaast kunnen factoren als de bevolkingsdichtheid, nieuwe coronavarianten en een minder volgzame bevolking een rol hebben gespeeld.
Crisisdraaiboeken werkten niet
De auteurs analyseren het crisismanagement op vier aspecten: hoe gaan de landen om met onzekerheid, hoe organiseren ze capaciteit, hoe is de steun van de bevolking en wat is het lerend vermogen van de organisaties die de crisis moeten bestrijden? ‘Alle landen hadden draaiboeken voor een pandemie klaarliggen, maar deze bleken helemaal niet te werken’, constateert Boin. Sommige Aziatische landen zoals Zuid-Korea en Taiwan leken wat dat betreft een realistischer aanpak te hebben, mogelijk omdat de uitbraak van het sarsvirus in deze regio nog vers in het geheugen lag.
Na aanvankelijke scepsis kondigt de Britse premier Boris Johnson half maart 2020 coronamaatregelen aan.
Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.
Bekijk de video op de oorspronkelijke website ofFinse aanpak valt op
Binnen Europa kon vooral Finland snel overschakelen op de noodtoestand. Dat land heeft ook na de Koude Oorlog vastgehouden aan het idee dat oorlog een reële mogelijkheid is en de Finse draaiboeken hielden er dan ook meer rekening mee dat de overheid snel de regie moet nemen in een crisis. Boin: ‘Het draait om het breed gedeelde besef dat er iets ergs kan gebeuren. Maar in veel westerse landen waren er geen voorraden van zaken die je niet direct nodig hebt, zoals mondkapjes, want dat zou inefficiënt zijn.’
Aanbevelingen voor betere crisisorganisaties
Een belangrijke les is dat we niet moeten denken dat een reusachtige crisis niet snel zal uitbreken in de westerse wereld. ‘Geen enkel land heeft echt tijdig ingegrepen toen covid losbarstte. Daarom is het van belang meer te investeren in het detecteren van een sluipende crisis zodat we sneller kunnen handelen. Maatregelen zoals het snel sluiten van grenzen zijn wel draconisch, maar we hebben nu gezien wat het allemaal kost als het niet of heel laat gebeurt.’ Er is dus meer capaciteit nodig in de crisisteams en een duidelijker rol voor de experts. ‘In veel landen was de besluitvorming heel ad hoc: de ene keer waren maatregelen gebaseerd op wetenschappelijke inzichten, dan weer niet maar werden ze vooral genomen om maar wat te doen. De rol van experts wisselde per land. In sommige landen zaten ze achter het stuur, in andere niet.’
Veel kennis gaat verloren
Hoe is de capaciteit van het crisismanagement in Nederland? Een commissie onder leiding van de Leidse hoogleraar Erwin Muller heeft in 2020 de uitvoering van de Wet Veiligheidsregio’s geëvalueerd. Ook daaruit blijkt dat Nederland meer moet investeren in de professionaliteit van het crisismanagement. Bovendien gaat er veel kennis verloren omdat ambtenaren worden geacht om de paar jaar van baan te veranderen. Boin: ‘Afgelopen zomer is een groep ambtenaren weer van positie veranderd bij het ministerie van VWS terwijl ze net die crisisexpertise hadden opgebouwd. Het leervermogen is heel dun op die manier.’
‘Deze pandemie is de ultieme stresstest van onze crisissystemen’
Let op de leiders
Daarnaast pleiten de auteurs ook voor meer aandacht voor de leiders in een crisis: wat betekent het voor premier Rutte, minister De Jonge en hun internationale collega’s als een crisis extreem lang duurt? Zijn ze hier wel op voorbereid? Hebben ze meer ondersteuning nodig? ‘Daar kunnen we van leren als we in andere langdurige crises terechtkomen zoals een watersnoodramp. Ons hele bestel is niet ingericht op het managen van een langdurige crisis. Dat heeft deze crisis aangetoond.’
Willen de burgers luisteren?
Een doorslaggevende factor is de volgzaamheid van de bevolking. Boin: ‘Wat opvalt is het ongeduld en de irritatie van veel westerse burgers die zich niet langer aan de maatregelen willen houden: de pandemie moet binnen een paar maanden wel opgelost zijn.’ Mede daardoor werkte de herhaling van de succesformule, de lockdown, niet meer zo goed. Een uitzondering vormen de Noren, Finnen en Denen die meer geduld tonen en zich volgzamer gedragen, aldus Boin.
In discussie met agenten
De handhaving van de coronamaatregelen hangt natuurlijk sterk af van de cultuur van een land. In Nederland is de handhaving van oudsher niet streng en gaan burgers al snel de discussie aan met een agent of een boa. ‘We zijn meer van het marchanderen. Dat is net over de grens, in België al heel anders. Daar ga je niet in discussie met een agent. En dat geldt ook voor landen als Italië, Frankrijk en Spanje met een meer militaristische politie die streng optreedt.’
Stringency Index University of Oxford
The University of Oxford houdt in de Stringency index wereldwijd de strengheid van regimes bij op het gebied van coronamaatregelen zoals de aanwezigheid van een avondklok en de sluiting van scholen en winkels.
Mensen met migratie-achtergrond onvoldoende bereikt
Ook de crisiscommunicatie schoot vaak tekort. Veel overheden hebben een communicatieprobleem ten aanzien van landgenoten met een migratie-achtergrond. ‘Terwijl we nu weten dat covid relatief veel slachtoffers maakt onder deze groep. Maar westerse landen vinden het heel moeilijk om die achtergrond te benoemen. Onze aanbeveling is: wetenschap moet voorop staan in de bestrijding en daar volgt uit dat je weet wie de patiënten zijn en je daarop inspeelt in de communicatie.’
Vrouwelijke leiders
De bestuurskundigen signaleren dat landen met vrouwelijke leiders – Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Denemarken, Finland en Duitsland - het relatief vaak goed doen. Boin: ‘Wellicht dat vrouwen wat minder autoritair communiceren en meer empathie tonen. Maar we willen zeker niet alle vrouwelijke leiders op één hoop gooien. Het kan ook zijn dat vrouwelijk leiderschap anders gepercipieerd wordt, dat burgers vrouwen meer empathie toedichten.’ Mede daarom is ook op dit gebied meer onderzoek nodig omdat ook tal van andere factoren een rol spelen zoals de cultuur en demografie van een land.
Het boek pretendeert dus nog te niet komen met de grote antwoorden op de ultieme vraag welk beleid het beste werkt. Daarvoor is het nog te vroeg. Maar één ding wil Boin wel benadrukken: ‘Deze pandemie moeten we beschouwen als de ultieme stresstest van onze crisissystemen. Want die moeten vroeg of laat ook andere enorme crises bestrijden zoals klimaatverandering, cybercrises of terrorisme.’
Tekst: Linda van Putten