Boek De Glazen Toren: 'De balans is niet meer goed afgesteld'
Een boek schrijven over de recente geschiedenis van de Leidse universiteit in coronatijd. Dat betekende voor onderwijs- en beleidshistoricus Pieter Slaman (34): werken op zolder bij zijn ouders terwijl zij op zijn dochter pasten; veel online gesprekken en weinig tot geen bezoekjes aan het hoofdonderwerp zelf. Toch was het volgens Slaman 'heerlijk om te schrijven'. Het boek wordt op 8 februari tijdens de dies natalis én het afscheid van Carel Stolker gepresenteerd. 'De groei van de universiteit is immens, maar het gaat om balans. En die balans is niet meer goed afgesteld. Er is zoveel veranderd in de afgelopen jaren en dat heb ik met dit boek in kaart willen brengen.'
De Glazen Toren (De Leidse universiteit 1970-2020) heet het boek van Slaman. Samen met deel vier van Willem Otterspeers Groepsportret met dame over de Leidse universiteit in de vierde eeuw van haar bestaan vormt het boek een compleet stuk universiteitsgeschiedenis. Anderhalf jaar was Slaman vrijgesteld van ander werk om aan de naslagwerken te schrijven. Het eerst half jaar hielp hij Otterspeer mee en in januari 2020 kon hij aan zijn eigen onderzoek beginnen. 'Doordat ik al veel materiaal had verzameld voor het boek van Willem kon ik meteen een vliegende start maken. Na drie weken werd onze dochter geboren en vlak daarna brak corona uit. Het was een bijzondere periode. Ik moest in volle vaart door om het af te krijgen en ben de universiteit heel dankbaar dat ik me volledig kon focussen op het schrijven van dit boek.'
'Schrijven is het componeren, de puzzelstukjes op een bepaalde volgorde leggen en zorgen dat er een helder en samenhangend beeld ontstaat. Ik zie mezelf als een verhalenverteller, daar heb ik ongelooflijk veel plezier in.'
Schrijven is componeren
Dat schrijven noemt Slaman het 'maken van de puzzel'. 'Dat is natuurlijk het leukst. Eerst verzamel je de informatie en je bronnen, dan vergaar je dus de legstukjes van je puzzel. Maar schrijven is het componeren, de puzzelstukjes op een bepaalde volgorde leggen en zorgen dat er een helder en samenhangend beeld ontstaat. Ik zie mezelf als een verhalenverteller, daar heb ik ongelooflijk veel plezier in.' Bij het tot stand komen van het boek heeft 'de macht niet meegepraat', zoals de schrijver het noemt. 'Carel Stolker heeft het gelezen toen het af was, omdat hij er 8 februari wat over wil zeggen tijdens de presentatie. Hij is blij met het boek, ondanks de gevoeligheden die er in staan.' De presentatie is zeker anders dan Slaman zich had voorgesteld. 'In een bijna lege kerk met een livestream. Ja, dat voelt alsof het met een sisser afloopt, maar het is jammer en niet meer dan dat. Ik had vooral Carel Stolker een knalfeest gegund bij zijn afscheid.'
Voorzichtigheid geboden
Gevoeligheden zijn er zeker, het schrijven over recente geschiedenis is lastiger dan schrijven over verre geschiedenis, beaamt Slaman. 'Je hoort alle geschiedenis even voorzichtig te benaderen, maar er is wel degelijk een verschil tussen geschiedenis waarbij alle betrokkenen er niet meer zijn of geschiedenis waarbij de meeste betrokkenen nog leven. Iedereen ervaart de werkelijkheid op z'n eigen manier. Ik kan dus niet iedereen blij en tevreden stellen. Ik heb wel gemerkt dat ik nóg scherper moest zijn op de vraag of ik alle kanten heb belicht. Kan ik dit echt zo zeggen over iemand? Iedereen heeft de beste bedoelingen, maar niet alle opvattingen komen overeen. Je hebt binnen de universiteit nu eenmaal te maken met heel veel verschillende belangen die constant botsen.'
'Je hebt allemaal voornamen gebruikt, je denkt toch niet dat wij de voorzitter van het College van Bestuur met de voornaam aanspraken?'
Stijve cultuur
Bij het voltooien van het boek kreeg de historicus ook te maken met de veranderde omgangsvormen binnen de universiteit. 'Het is de laatste 20/25 jaar een stuk informeler geworden. We spreken elkaar nu met je en jij aan en gebruiken voornamen. Ik kreeg commentaar van een oudere bron. Hij zei: 'Je hebt allemaal voornamen gebruikt, je denkt toch niet dat wij de voorzitter van het College van Bestuur met de voornaam aanspraken?' Heb ik in het hele manuscript die voornamen weer weggehaald en vervangen door voorletters om wat van die stijve cultuur uit die tijd te vangen,' vertelt Slaman lachend.
Nieuwe koers
Het boek kan door het nieuwe College van Bestuur gebruikt worden als voeding voor de nieuw te varen koers van de universiteit. 'Er moet een nieuwe strategie worden bepaald. Het is dan goed om te zien waar je vandaan komt, voordat je kunt zien waar je heengaat. Over de recente geschiedenis en zeker over de prestatiegerichte cultuur die er nu heerst, is door historici nauwelijks iets geschreven. Ik hoop dat ook andere universiteiten hierover gaan schrijven zodat we het naast elkaar kunnen leggen en we een discussie krijgen.'
Drie eigenschappen van glas
De Glazen Toren. Dat is wat volgens Slaman de universiteit is. Een glazen toren die terug in balans moet komen. Want glas heeft drie eigenschappen en die kan je volgens de schrijver allemaal projecteren op de universiteit. 'Glas is hard en zakelijk. De universiteit is de laatste 50 jaar hard en zakelijk geworden. Er is competitie om onderzoeksgeld, om studenten, om carrières. Er wordt veel meer van de mensen gevraagd. De idealistische kant van de universiteit is hierdoor in verdrukking geraakt. Een tweede eigenschap van glas is dat het als een broeikas kan dienen. Spanningen kunnen hoog oplopen door de competitie en dan gaat er onvrede broeien onder de kas. Ik heb de indruk dat veel collega's willen dat het hele systeem anders wordt ingericht, maar een alternatief heb je niet zo snel voorhanden. Het is lastig te voorspellen waar het naartoe gaat, maar de competitieknop moet echt wel een stukje lager worden gedraaid.'
'De toren moet terug in balans komen en de eerste stappen daarvoor worden zeker gezet. Bijvoorbeeld door Erkennen en waarderen en door de landelijke discussie over het bestel'
Balans moet terug
Dan de derde eigenschap van glas. De kwetsbaarheid. Slaman ziet de universiteit als evenwichtsorgaan. 'De universiteit heeft verschillende taken. Onderwijs, onderzoek, maatschappelijke dienstverlening. Je moet kwaliteit leveren en hebt te maken met massa. Al die verschillende facetten moeten in evenwicht gehouden worden. Maar het kan ook stuk. Op het moment dat het een te veel aandacht krijgt, gaat het aan de andere kant mis. Vakgroepen waar conflicten spelen. Er waren hoogleraren die een schrikbewind voerden. Het risico om overwerkt te raken omdat er van je gevraagd wordt om er veel meer uren in te steken dan je eigenlijk wil en kan. De toren moet terug in balans komen en de eerste stappen daarvoor worden zeker gezet. Bijvoorbeeld door Erkennen en waarderen en door de landelijke discussie over het bestel. Ik weet zeker dat het goed komt. Leiden trekt traditiegetrouw alles naar het redelijke midden. Het is polderen. Dat is voor mij typisch Leids, alles wordt met elkaar besproken. De managementcultuur die je bij andere universiteiten ziet, heb je hier minder sterk. De balans komt wel weer terug.'
Tekst: Margriet van der Zee
Het boek is te koop bij webwinkels en via de uitgeverij maar ook bij bijvoorbeeld de Leidse boekhandel De Kler via onderstaande link.
De Glazen Toren